Шөлдерде «түрлі-түсті құмдар» қалай пайда болады

Табиғат өзінің көркемдігімен таңдай қақтырып, адам қиялын шексіз қиялға жетелейді. Кейде ол әдеттегі көріністерден ерекшеленіп, ерекше реңктерімен көз тартады. Мұндай құбылыстардың бірі – шөлді аймақтарда кездесетін түрлі-түсті құмдар. Олар сары немесе ақшыл құмға үйренген көзге тосын әрі ерекше әсер етеді. Күлгін, қызыл, қызғылт, қоңыр, тіпті жасыл түсті құмдардан құралған дюна немесе жер қабаттары табиғаттың күрделі әрі тамаша процестерінің нәтижесі. Осындай көріністердің неден және қалай пайда болатынын түсіну үшін олардың құрамын, геологиялық тарихын және климаттық жағдайларын зерттеу қажет.

Құм түсінің минералдық құрамға байланысты болуы

Құмның түсін анықтайтын басты фактор – оның құрамындағы минералдар мен тау жыныстары. Әртүрлі химиялық элементтер мен қосылыстар құмға әрқилы рең береді.

• темір элементтері қызыл немесе қоңыр түстер береді;
• кварц мөлдір немесе ақшыл реңкке ие болады;
• оливин құмды жасыл немесе сарғыш етіп көрсетеді;
• марганец қара немесе көкшіл түсті қабаттар түзуі мүмкін;
• далалық шпат қызғылт немесе сарғылт түстерге жауап береді.

Минералдардың үйлесімі белгілі бір аумақтағы құмның түсіне ерекше әр береді. Сондай-ақ, бұл түстер тотығу дәрежесіне, ауа мен судың әсер ету ұзақтығына да байланысты өзгереді. Табиғатта кездейсоқтық жоқ – әрбір түс өзінше бір геологиялық «тарихты» баяндайды.

Түрлі түсті құмдардың геологиялық түзілуі

Шөлдердегі түрлі-түсті қабаттардың қалыптасуы бірнеше геологиялық процестің ықпалында жүреді. Бұл процестер ұзақ уақыт бойы қалыптасқан табиғи күштердің жемісі болып табылады.

1. Құмның пайда болу көзі – тау жыныстарының үгітілуі. Жер сілкіністері, жанартаулардың атқылауы, жел мен судың әсерінен пайда болған үгітілген жыныстар уақыт өте келе құмға айналады.
2. Құм түзілу аймағының ерекшелігі оның түсіне ықпал етеді. Мысалы, егер құм жанартаулық жыныстардан түзілсе, онда құрамындағы қара минералдар оған қою түстер береді.
3. Бұрынғы су көздерінің қалдықтары да реңге әсер етеді. Көп жыл бұрынғы өзендер немесе көлдердің орнында қалған темір тұздары құмды қызғылт, қызыл немесе қоңыр түстермен бояуы мүмкін.

Бұл процестердің әрқайсысы өз ізін қалдырып, шөлдің көрінісін ерекше етіп қалыптастырады. Қарапайым құм түйіршіктері арқылы табиғат бізге Жер шарының геологиялық өткені жайлы сыр шертеді.

Түрлі-түсті құмдарымен танымал аймақтар

Әлемнің кейбір шөлді өңірлері өздерінің ерекше түстерімен туристер мен ғалымдардың назарын өзіне аударған.

• АҚШ-тағы Өлім аңғары темірге бай қызғылт және күлгін қабаттарымен белгілі;
• Намибия шөлінің қызыл дюналары темір оксидтерінің әсерінен қалыптасқан;
• Маврикий аралындағы Шамарель аймағы «жеті түсті жер» деп аталып, көк, күлгін және сары түстерімен ерекшеленеді;
• Австралиядағы Пиннаклс шөлі сары және сұр реңктерімен танымал;
• Қытайдағы Чжанъе шөлі көпқабатты түрлі түсті жыныстарымен «шөлді торт» тәрізді көрініс береді.

Бұл аймақтардың әрқайсысы – табиғаттың көркемдігі мен күрделілігін бейнелейтін ерекше мысалдар. Олар тек көз тартарлық көрініс қана емес, сонымен қатар Жердің даму тарихын түсінуге көмектесетін құнды нысандар.

Климат пен жарықтың рөлі

Құм құрамында бірдей минералдар болса да, климат пен жарық жағдайы түстердің қабылдануына айтарлықтай әсер етуі мүмкін.

1. Ауаның ылғалдылығы түстердің қанықтығына ықпал етеді. Ылғалды ауа құм бетінде жарықтың шағылуын өзгертіп, түсті қанық етіп көрсетеді.
2. Күн сәулесінің түсу бұрышы реңкке әсер етеді. Күн шығарда немесе батарда құм көгілдір немесе күлгін түске енсе, күндізгі жарықта ашық сары немесе бозғылт болып көрінеді.
3. Температураның ауытқуы құм бетінің тозуына әсер етеді. Күн мен түн арасындағы күрт айырмашылықтар құм бетінің құрылымын өзгертеді, бұл да түске әсер етеді.

Осылайша, шөлдегі құм түсі – тек оның құрамының емес, сонымен қатар сол аумақтағы климаттық жағдайлардың да нәтижесі. Табиғаттың көрінісіне осындай көптеген факторлар әсер етеді.

Шөлдердегі түрлі-түсті құмдар – миллиондаған жылдарға созылған табиғи процестердің айқын дәлелі. Олар тек көзбен тамашалау үшін ғана емес, геология мен экологияны тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Осындай табиғи құбылыстар адамды таңдандырып қана қоймай, оны қоршаған ортаға деген ықыласпен қарауға жетелейді. Табиғаттағы әрбір түстің астарында үлкен тарих пен ғылыми негіз жатыр.