Амазонкадағы өсімдіктер жәндіктерді қалай «аулайды»
Мазмұны
Амазонка – тіршілікке бай әрі алуан түрлілігімен ерекшеленетін ерекше аймақ. Бұл тропикалық ормандарда өсімдіктер күн үшін, ылғал мен қорек үшін тоқтаусыз бәсекеге түседі. Алайда топырақтың азот пен басқа да минералдарға кедейлігі өсімдіктерді өзгеше бейімделу жолдарын іздеуге мәжбүр етті. Солардың бірі – жәндіктерді «аулауды» меңгерген жыртқыш өсімдіктердің пайда болуы. Бұл құбылыс табиғаттың шығармашылығы мен эволюциялық үдерістің күші екенін айқын көрсетеді.
Өсімдіктер неге жыртқышқа айналды
Амазонканың ну ормандарында да өсімдіктер үшін қоректік заттар тапшылығы жиі байқалады. Минералды заттарды алу үшін кейбір түрлер эволюция барысында шебер «аңшыларға» айналды.
- қышқылды және қорекке кедей топырақ өсімдіктерді азот пен фосфордың балама көздерін іздеуге итермеледі;
- қалың өсімдіктер арасында жарық пен ылғал үшін күрес ерекше бейімделу тәсілдерін туғызды;
- жәндіктер мен басқа ұсақ жәндіктер құрамы жағынан құнды микроэлементтердің көзіне айналды;
- өсімдіктерде олжаны тартып, ұстап қалуға арналған күрделі тұзақтар мен механизмдер қалыптасты;
- жыртқыш түрлер алған қорек арқылы көршілерінен артықшылыққа ие болды;
- мұндай бейімделу тек Амазонкада ғана емес, бірақ дәл осы жерде түрлік алуандық айрықша жоғары;
- тұзақтардың дамуы мен қоректі ыдырататын ферменттердің пайда болуы өсімдіктердің ең экстремалды мекендерді де игеруіне мүмкіндік берді;
- уақыт өте келе осы механизмдер күрделеніп, аңшылықтың түр-түрі мен тәсілдері қалыптасты;
- осындай ерекше бейімделулер ботаниктер мен экологтар үшін зерттеудің қызықты объектісіне айналды;
- жыртқыш өсімдіктер орман экожүйесінде жәндіктер санын реттеуде маңызды рөл атқарады.
Амазонканың жыртқыш өсімдіктері – эволюция, қоршаған орта және өмір үшін күрестің бір-бірімен тығыз байланысын көрсететін айқын мысал.
«Аулау» тәсілдері мен тұзақ түрлері
Тропиктік ормандарда жәндіктерді аулаудың бірнеше ерекше стратегиясы қалыптасты. Әрбір өсімдіктің өзіне тән тәсілі бар, ол оның мүмкіндігін толық пайдалануға көмектеседі.
- Непентестер (құмыра гүлдер) – ішінде арнайы сұйықтық толтырылған ірі құмыра тәрізді тұзақтары бар өсімдіктер. Ашық түсті, тәтті иіс пен нектарға қызыққан жәндіктер ішке сырғып түседі, қайтып шыға алмай қалады. Өсімдік сұйықтықтағы арнайы ферменттер арқылы олжаны ыдыратады да, пайдалы заттарды сіңіреді.
- Шырынды шөптер бетінде шыққа ұқсайтын жабысқақ тамшылар түзіледі. Жәндік жапыраққа қонған сәтте жабысып қалады, ал өсімдіктің жапырағы баяу иіліп, оны толықтай қоршайды. Келесі кезеңде өсімдік ферменттер бөліп, жәндікті қорыта бастайды.
- Саррацениялар – ұзын, түтікше тәрізді жапырақтары бар, беті тайғақ әрі иісті өсімдіктер. Жәндік түтікке түскен соң сырғып кетеді де, қайта шыға алмайды. Ішіндегі сұйықтық жәндікті ерітіп, өсімдікке қажетті минералдарды береді.
- Пузырчаткалар – топырақта немесе суда өте ұсақ, вакуумдық тұзақтары бар өсімдіктер. Олар ұсақ шаян, дернәсіл секілді жәндіктерді тез сіңіріп, қорытады.
- Дарлингтония (немесе «кобра-лилия») – жапырақтары шиыршықтанып, жыланға ұқсайтын ерекше түр. Іші дымқыл әрі жабысқақ, қақпанға түскен жәндік одан құтыла алмайды, өсімдік ферменттермен қоректенеді.
Бұл тұзақтар – өсімдіктің қоршаған ортаға жауап ретінде дамытқан күрделі бейімделу механизмдері.
Жыртқыш өсімдіктердің экожүйеге әсері
Амазонка ормандарындағы насекомқоректі өсімдіктер жай ғана экзотика емес, олар – табиғи тепе-теңдіктің маңызды бөлігі. Жыртқыш түрлер ұсақ жәндіктер санын реттеп, зат алмасу процесін жылдамдатады.
- жыртқыш өсімдіктер зиянды жәндіктер санын шектеуге көмектеседі, бұл басқа өсімдіктерді жаппай зақымданудан сақтайды;
- қоректену процесінде пайда болған органикалық заттар топыраққа түсіп, оның құнарлылығын арттырады;
- өсімдік тұзақтары кейбір жәндіктер, бактериялар және саңырауқұлақтар үшін мекенге айналады – осылайша мини-экожүйелер түзіледі;
- бұл өсімдіктерді зерттеу арқылы ғалымдар табиғаттағы бейімделу мен эволюция механизмін тереңірек түсінеді;
- жыртқыш өсімдіктерге деген қызығушылық экотуризм мен ботаникалық зерттеулердің дамуына себепші, биологиялық әртүрлілікті сақтау мәселесіне көңіл аудартады.
Табиғи жүйелер өзгеріп, экологиялық қысым артқан сайын, осындай ерекше бейімделулердің рөлі де маңызды бола түседі.
Амазонка өсімдіктері – табиғаттың шексіз қиялы мен тіршілікке деген құштарлығының көрінісі. Жыртқыш түрлер тек өмір үшін күресіп қана қоймай, экожүйенің жаңа байланыстарын қалыптастырады және оны байытады. Осындай стратегияларды зерттеу табиғаттағы өзара әрекеттестік пен үйлесімділіктің қыр-сырын түсінуге мүмкіндік береді, сондай-ақ экология мен ауыл шаруашылығына жаңа шешімдер ұсынады. Амазонканың жасырын әлемі бізге әлі талай сыр ашатыны сөзсіз, ал жыртқыш өсімдіктер эволюциялық бейімделудің жарқын үлгісі болып қала береді.
