ЖІӨ дегеніміз не және ол қалай өлшенеді
Мазмұны
Ішкі жалпы өнім (ІЖӨ) — елдің экономикалық жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіштердің бірі. Ол белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің аумағында өндірілген барлық тауарлар мен қызметтердің нарықтық құнын қамтиды. ІЖӨ көмегімен түрлі мемлекеттердің даму деңгейін салыстыруға, өсім динамикасын талдауға және экономикалық саясатты қалыптастыруға болады. Бұл индикатордың мәнін дұрыс түсіну қоғамның әл-ауқатын бағалауға және басқарудың тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
ІЖӨ түсінігі мен маңызы
Ішкі жалпы өнім — ел аумағында белгілі бір мерзімде өндірілген соңғы өнім мен қызметтердің қосынды құны. Осыған сәйкес:
- тек соңғы тауарлар мен қызметтер есепке алынады, екі рет санауды болдырмау үшін;
- ІЖӨ өндіріс орнына қарай есептеледі, яғни өндірушінің азаматтығына қарамастан;
- бұл көрсеткіш экономиканың өсу қарқынын бағалауға және өткен кезеңдермен салыстыруға пайдаланылады;
- үлкен ІЖӨ әдетте дамыған экономиканы білдіреді, бірақ байлықтың тең бөлінетінін көрсетпейді;
- мемлекет бюджетін жоспарлау және әлеуметтік бағдарламалар жүргізу үшін негіз болады.
Сондықтан ІЖӨ экономика жағдайын сараптауда әмбебап құрал болып табылады.
ІЖӨ-ні есептеудің үш әдісі
Экономистер ішкі жалпы өнімді әртүрлі әдістер арқылы есептейді. Әр тәсіл оның белгілі бір аспектілерін көрсетеді.
- Өндіріс әдісі – әр кезеңде өндірілген өнімнің құнынан аралық тұтынуды алып тастау арқылы есептеледі. Бұл әдіс қосымша құнның қосындысын көрсетеді.
- Шығын әдісі – соңғы тауарлар мен қызметтерге жұмсалған барлық шығындарды қосады, соның ішінде жеке тұтыну, инвестициялар, мемлекеттік шығындар және таза экспорт (экспорт пен импорттың айырмасы).
- Табыс әдісі – өндіріс факторларының барлық табыстарын жинайды, оның ішінде жалақы, кәсіпорындардың пайдасы, салықтар мен амортизация.
Әртүрлі әдістерді қолдану есептің дұрыстығын тексеруге мүмкіндік береді.
Көрсеткіштің ерекшеліктері мен шектеулері
ІЖӨ кеңінен қолданылуына қарамастан, оның бірнеше кемшіліктері бар.
- Ол табыстардың халық арасында қалай бөлінетінін көрсетпейді, сондықтан үлкен ІЖӨ әрбір азаматтың әл-ауқатын білдірмейді.
- Қара нарық және ресми емес қызмет түрлері есепке алынбайды, бұл көрсеткіштің дәлдігін төмендетеді.
- Экологиялық залалдар ескерілмейді, сондықтан қоршаған ортаға әсер сыртында қалады.
- Өнім мен қызмет сапасындағы өзгерістер ескерілмейді, тек сандық мәндері есепке алынады.
- Әлеуметтік және мәдени даму аспектілері қамтылмайды, тек экономикалық жағынан шектеледі.
Бұл шектеулерді ІЖӨ-ді жалғыз индикатор ретінде қолданғанда ескеру қажет.
ІЖӨ-ді басқа көрсеткіштермен қатар — адам дамуы индексі, жұмыссыздық деңгейі және инфляциямен бірге қарастырғанда, экономикалық жағдайды жан-жақты бағалауға болады. Осындай кешенді талдау шешім қабылдауды жеңілдетеді. Экономика күрделі жүйе болғандықтан, ІЖӨ — оның маңызды бөлігі ғана. Оның көмегімен қоғамның материалдық дамуын өлшеуге болады, алайда толық талдау үшін қосымша факторларды ескеру керек.
Ішкі жалпы өнімнің мәнін түсіну және есептеу әдістерімен танысу экономикалық жаңалықтарды дұрыс қабылдауға, әлеуметтік-экономикалық мәселелерді талқылауда сауатты болуға ықпал етеді. Бұл көрсеткіштің артықшылықтары мен кемшіліктерін білу экономикаға қатысты шешімдерді негіздеуге көмектеседі. ІЖӨ экономикалық потенциалды бағалауда маңызды құрал болып қала береді, бірақ қоғамның жағдайын толық көрсету үшін қосымша талдау қажет.
