Неліктен кейбір өзендер кәдімгі температурада «қайнап» жатады
Мазмұны
Жер бетінде адам ақылына сыймайтын ерекше табиғи құбылыстар аз емес. Солардың бірі – ауа райы қалыпты болып тұрса да, бетінде буы бұрқырап, «қайнап жатқандай» әсер қалдыратын өзендер. Мұндай көрініс таңданыс тудырып, көптеген сұрақтарға себеп болады. Неліктен кей өзендердің суы 90–100 градусқа дейін жетеді, ал айналасында кәдімгі орман немесе жазық дала ғана бар? Бұл құбылыстың сыры Жер қойнауындағы геотермалдық процестер мен ерекше геологиялық құрылымдарда жатыр.
Жылудың қайдан шығатыны
Мұндай өзендердің «қайнауының» басты себебі – жер асты жылуының белсенділігі. Жер қыртысы біркелкі емес: оның терең қабаттарында орасан зор энергия жинақталған, ал ол жарықтар мен жарылыстар арқылы сыртқа шығып отырады. Сырттан сіңген су осындай ыстық аймақтарға түсіп, қайнап тұрған күйде қайта бетке көтеріледі.
Мұндай табиғи жылудың негізгі көздері мыналар:
- жанартау белсенділігі, мұнда магма жер асты суларын қыздырады;
- геотермалдық бұлақтар, олар терең қабаттар мен жер бетін байланыстырады;
- тау жыныстары мен минералдардың арасындағы химиялық реакциялар, олар кезінде үлкен жылу бөледі;
- жер қыртысындағы жарықтар мен қуыстар, сол арқылы ыстық бу мен газ жоғары көтеріледі.
Осы факторлардың өзара әсерінен өзен табиғи «қазанға» айналады, ал қайнау құбылысы ауа температурасынан емес, жер қойнауындағы энергиядан туындайды.
Перудағы Шанай-Тимпишка өзені мысалы
Әлемдегі ең танымал «қайнаған» өзен – Перу аумағындағы Шанай-Тимпишка. Оның атауы кечуа тілінен аударғанда «ашумен қайнаған өзен» деген мағынаны білдіреді. Ұзындығы шамамен алты шақырым болатын бұл өзеннің су температурасы кей жерлерде 90 градус Цельсийден асады. Ең қызығы – маңайында ешқандай белсенді жанартау жоқ, ең жақыны 700 шақырымнан да алыста орналасқан.
- Ғалымдар жүргізген зерттеулер бұл өзеннің қызуы магмамен байланысты емес екенін анықтады. Су жердің терең қабаттарына сіңіп, геотермалдық энергия арқылы қатты қызады да, қайта жер бетіне шығады.
- Жергілікті тұрғындар өзенді ежелден киелі санап, оны қасиетті орын ретінде құрметтеген. Алайда мұндағы су соншалықты ыстық, оған түскен кез келген жануар бірнеше секунд ішінде қаза табады.
- Зерттеушілер Шанай-Тимпишканың ерекше қасиетін жер қойнауының күрделі құрылымымен, жоғары қысыммен және минералдарға бай сумен түсіндіреді. Бұл факторлардың үйлесуі өзеннің жылуын ұзақ сақтап тұруға мүмкіндік береді.
Бұл мысал ғалымдарға вулкандардан шалғай аймақтарда да жер асты энергиясының аса күшті әсері бар екенін көрсетті.
Неліктен су толық буланып кетпейді
Көпшілікті мазалайтын тағы бір сұрақ — мұндай ыстық өзендер неге түгел буға айналып кетпейді? Бұған бірнеше табиғи себеп бар.
- өзен үздіксіз жер асты ыстық көздерімен қоректенеді, сондықтан температура тұрақты сақталады;
- тропикалық орманның жоғары ылғалдылығы судың булану жылдамдығын азайтады;
- құрамында минералдар бар су 100 градустан сәл жоғары температурада қайнайды, бұл бу түзілуін баяулатады;
- судың қозғалысы жылуды біркелкі таратып, жергілікті қызып кетудің алдын алады.
Осының арқасында өзен тұрақты тепе-теңдікте қалып, бетінде буы көтерілгенімен толық құрғап кетпейді.
«Қайнаған» сулар кездесетін өзге аймақтар
Мұндай ғажайып өзендер тек Оңтүстік Америкада ғана емес, басқа да жерлерде кездеседі.
- Исландиядағы өзендер мен көлдердің көпшілігі гейзерлер мен вулкандардың әсерінен қызып жатады. Кейбірінде су 80 градусқа дейін жетеді, соған қарамастан, адамдар оларды табиғи емдік бұлақ ретінде пайдаланады.
- Камчаткада 60–70 градусқа дейін жететін, буы үздіксіз көтеріліп тұратын өзендер бар. Олар жер асты термалды бұлақтармен қоректеніп, күкіртті газ бөлетін аймақтарда орналасқан.
- Жаңа Зеландияның Роторуа өңіріндегі геотермалдық алаңдарда да ыстық өзендер мен қайнаған бұлақтар көп. Бұл жерлерде табиғаттың ішкі қуаты ашық түрде байқалады, ал жер астынан шыққан ыстық бу ландшафтың ажырамас бөлігіне айналған.
Осындай аймақтар геологиялық тұрғыдан әртүрлі болғанымен, олардың барлығын біріктіретін бір нәрсе бар – Жер қойнауының алып энергиясын айқын көрсетеді.
«Қайнаған» өзендер – тек табиғи көрініс емес, біздің планетамыздың ішкі құрылымын түсінудің маңызды кілті. Олар жердің тірі екенін, оның терең қабаттарында әлі де белсенді процестер жүріп жатқанын дәлелдейді. Мұндай құбылыстарды зерттеу геотермалдық энергия көздерін түсінуге, климаттық ерекшеліктерді талдауға және Жердің дамуын тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді. Әр осындай өзен – табиғаттың күші мен сұлулығын паш ететін тірі дәлел.
