Жайлау шөбі (чина луговая) туралы 31 қызықты дерек

Табиғат әлемінде адам көзіне бірден түспейтін, бірақ экожүйе үшін маңызды рөл атқаратын өсімдіктер көп. Олардың бірі — шалғындық шоңайна. Көпшілікке бұл өсімдік қарапайым дала шөбі болып көрінуі мүмкін. Алайда оның құрылымы, тіршілік циклі мен экологиялық қызметі тереңірек зерттеуді қажет етеді. Бұл шөп алуан түрлі биотоптарда өсіп, топырақтың құнарлылығын арттырып, пайдалы жәндіктерге қорек көзі бола алады. Төменде осы бір қарапайым көрінетін өсімдік туралы 31 қызықты әрі танымдық дерек ұсынылған.

1. Шалғындық шоңайна бұршақ тұқымдасына жатады. Ол тамырында түйнек бактерияларымен симбиоз құрып, топырақты азотпен байытады. Бұл қасиеті оны табиғи тыңайтқыш ретінде пайдалы етеді.
2. Латынша атауы — Lathyrus pratensis, яғни «шалғындық шоңайна» деген мағынаны білдіреді. Атауының өзі оның ылғалды, ашық алаңдарды қалайтынын аңғартады. Ол Еуропада, Азияның көптеген бөлігінде және Солтүстік Африканың кейбір өңірлерінде кездеседі.
3. Гүлдері ашық сары түсті болып, әр шоғында 5–12 гүлден тұрады. Бұршақ тұқымдастарына тән көбелек пішінді гүлдерімен ерекшеленеді. Мұндай пішін тозаң тарататын жәндіктерді тартуға тиімді.
4. Шоңайна әдетте мамыр мен шілде айлары аралығында гүлдейді. Ауа райына байланысты гүлдеу уақыты сәл өзгеруі мүмкін. Гүлдеген кезеңде шалғындар алтын түске боялады.
5. Бұл өсімдік жиі сидерат ретінде пайдаланылады. Ол топырақтың құрылымын жақсартып, арамшөптердің өсуіне жол бермейді. Ауыл шаруашылығында бұл өте бағалы қасиет.
6. Жапырақтары күрделі, әрқайсысында бір жұп жапырақша мен мұртшалар болады. Мұртшаларының көмегімен шоңайна көрші өсімдіктерге ілініп, жоғары көтеріледі. Бұл жарыққа жету мүмкіндігін арттырады.
7. Сабақтары жіңішке, әлсіз иілгіш, бірақ серпінді. Ұзындығы 60–100 сантиметрге дейін жетеді. Мұндай құрылым оның түрлі өсімдіктермен қатар өмір сүруіне мүмкіндік береді.
8. Тұқымдары жұқа бұршақ қабығының ішінде орналасады. Піскен кезде қабық жарылып, тұқымдар жан-жаққа шашылады. Бұл — табиғи таралу тәсілі.
9. Шалғындық шоңайна әртүрлі бунақденелілерге қорек болады. Әсіресе аралар мен көбелектер оны жақсы көреді. Кейбір жәндіктер үшін бұл өсімдік негізгі тіршілік көзі саналады.
10. Табиғи шалғындар мен орман шеттерінде жиі кездеседі. Көп жағдайда қияқ, жоңышқа, мыңжапырақ сынды шөптермен бірге өседі. Олар бірігіп тұрақты өсімдіктер қауымдастығын құрайды.
11. Бұршақ тұқымдас болғанымен, бұл өсімдік адамның тамағына жарамсыз. Тұқымдарында улы қосылыстар болуы мүмкін. Алайда мал азығына зерттеу ретінде қолданылып келеді.
12. Құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер қатарына жатады. Тамыр жүйесі тереңге бойлап, топырақтағы ылғалды ұзақ сақтай алады. Сондықтан тозған жерлерді қалпына келтіруде маңызды.
13. Жағдай қолайлы болса, кең алаңдарға таралып, тығыз өскін түзеді. Бұл эрозиядан қорғау үшін пайдалы. Сонымен қатар, шөптердің арасында арамшөптер өсе алмайды.
14. Көпжылдық өсімдік болғандықтан бірнеше маусым қатарынан тіршілік етеді. Жер үсті бөлігі қураған күннің өзінде тамыры арқылы қайта көктей алады. Бұл қасиет оның өміршеңдігін арттырады.
15. Жылы өңірлерде маусым ішінде екі рет гүлдеуі мүмкін. Екінші гүлдеу көбіне әлсіз болса да, тұқым таралуына үлес қосады. Бұл оның бейімделу мүмкіндігін арттырады.
16. Шоңайнаның кей түрлері сәндік мақсатта отырғызылады. Олар альпі төбешіктері мен табиғи үлгідегі бақтарға сән береді. Гүлдерінің ашық түсі мен нәзік пішіні көз тартады.
17. Ғылыми зерттеулерде модельді өсімдік ретінде қолданылады. Әсіресе симбиоз және азотты сіңіру процестері зерттеледі. Бұл — ауыл шаруашылығы биотехнологиясы үшін маңызды.
18. Табиғи ортада ол көбінесе агрессивті өсімдіктермен бәсекеге түседі. Жылдам көктеп, тез таралатындықтан өз орнын сақтап қалады. Жарық пен кеңістік үшін күресте көбіне жеңіске жетеді.
19. Негізгі тозаңдатқыштары — аралар, түкті аралар және жекелеген оса түрлері. Гүлдің пішіні мен иісі оларды өзіне тартады. Бұл өзара тиімді байланыс.
20. Шөп шабу кезінде механикалық зақымға ұшырауы мүмкін. Дегенмен тамыр жүйесі зақымдалмаса, тез қалпына келеді. Бұл оны шапқаннан кейін де сақталатын өсімдік етеді.
21. Дәстүрлі халық медицинасында кеңінен қолданылмаған. Себебі дәрілік қасиеттері айқын емес. Кей аймақтарда кептірілген жапырақтары шай қоспасына қосылған.
22. Тұқымдық селекцияда бастапқы түр ретінде зерттелуде. Lathyrus туысының кейбір өкілдері жеуге жарамды тұқым береді. Шалғындық шоңайна жаңа сорттарды будандастыруда пайдаланылуы мүмкін.
23. Ылғал ортада өсімдік кейбір саңырауқұлақ ауруларына шалдығуы мүмкін. Мысалы, ұнтақты зең мен тот жиі кездеседі. Ауа айналымы жақсы жерлерде бұл қауіп азаяды.
24. Мал азығына арналған шөп қоспалары құрамына енгізіледі. Ол қоректік құндылығын арттырып, ақуыз көзі ретінде қызмет етеді. Тимофеевка және сұлыбаспен жақсы үйлеседі.
25. Ара өсірушілер оны бал беру үшін жақсы өсімдік деп есептейді. Күн бұлтты болса да, гүлдерінен тұрақты нектар бөлінеді. Бұл маусым басында бал жинауға көмектеседі.
26. Қоңыржай климатта өсіру үшін ерекше күтім қажет емес. Құнарсыз топырақтарда да жақсы өседі, суыққа төзімді. Табиғи бақтарға отырғызуға өте қолайлы.
27. Жас өркендерін қояндар мен кеміргіштер жейді. Дегенмен, өсімдік тез өсіп шығып, қайта қалпына келеді. Бұл оның жоғары регенерациялық мүмкіндігін көрсетеді.
28. Гүлдері әлсіз, бірақ жағымды иіс шығарады. Иісі алысқа жетпегенімен, жақыннан сезіледі. Бұл тозаң таратушы жәндіктер үшін маңызды белгі.
29. Қуаңшылық жылдары өсімдік өсу кезеңін қысқартады. Осылайша ол шектен тыс құрғақшылыққа дейін тұқым шашып үлгереді. Мұндай бейімделу көптеген шалғындық шөптерге тән.
30. Кейбір елдерде шетелдік экожүйелерге енгізілуде. Ол прериялар мен жайылымдардың шөп жамылғысын күшейту үшін отырғызылады. Жаңа ортаға тез бейімделеді.
31. Экология тұрғысынан бұл өсімдік — орнықты ландшафтың негізгі элементі. Ол топырақ құрылымын жақсартып, өзге өсімдіктерге тірек болып, трофикалық тізбектерді қолдайды. Сондықтан оны табиғи қауымдастықтың ажырамас бөлігі деп қарастыру керек.

Шалғындық шоңайна көзге түсе бермейтін қарапайым шөп сияқты көрінгенімен, табиғаттағы орны айрықша. Ол топырақты құнарландырып, әртүрлі жәндіктерге азық болып, экожүйенің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Мұндай өсімдіктерді зерттеу арқылы біз табиғатқа деген құрметімізді арттырып, оны сақтау қажеттігін терең түсінеміз. Тіршіліктің осындай қарапайым, бірақ маңызды өкілдерін тану — қоршаған ортаны қорғаудың алғышарты.