Софи Жермен математиканың дамуына қандай үлес қосты
Мазмұны
Ғылым тарихында ерекше қабілетті, бірақ өз дәуірінің әлеуметтік кедергілерін еңсеруге мәжбүр болған тұлғалар аз емес. Әйелдер математикасы ұзақ уақыт бойы көлеңкеде қалып, қоғам тарапынан көптеген шектеулерге ұшырады. Соған қарамастан, ішкі сенім мен табандылықтың арқасында ғылымға жол тапқан әйелдер де болды. Солардың бірі – француз математигі Софи Жермен. Ол өз бетімен білім алып, сан алуан қиындықтарға қарамастан, сандар теориясы мен серпімділік теориясына маңызды үлес қосқан қайсар зерттеуші ретінде тарихта қалды.
Қоғамдық қысымға қарамастан білімге ұмтылу
Софи Жермен 1776 жылы Францияда дүниеге келген. Ол бала кезінен ғылымға, әсіресе математикаға қатты қызығушылық танытты. Әйелдердің жоғары білім алуына тыйым салынған кезеңде ол өз бетінше үйренуге мәжбүр болды. Оны ғылымға жетелеген маңызды сәттердің бірі – Архимедтің өлімі туралы оқиға еді. Осы бір оқиға оған геометрияға деген сүйіспеншілік пен рухани жігер сыйлады.
Софи Жермен:
- өздігінен оқып, Эйлер, Лагранж және Ньютон еңбектерімен танысты;
- ер адамның есімімен (М. Ле Блан) хат жазып, әйгілі математиктермен ғылыми пікір алмасты;
- Париж политехникалық мектебінің студенттеріне арналған есептерді анонимді түрде шешіп отырды;
- өзінің шынайы қабілетін дәлелдеп, Лагранж сынды ғалымдардың қолдауына ие болды;
- білімге деген құштарлығының арқасында беделді ғылым ортасына жол тапты.
Бұл табандылық оның жеке жетістігі ғана емес, ғылымда еркіндікке ұмтылған әйелдердің символына айналды.
Сандар теориясына қосқан үлесі
Софи Жермен еңбектерінің ішінде ерекше мәнге ие болған бағыттардың бірі – Ферма теоремасын зерттеу. Бұл теорема XVII ғасырда ұсынылғанымен, жүздеген жылдар бойы дәлелденбей келген болатын. Софи осы күрделі мәселеге жаңаша көзқараспен қарап, кейбір нақты жағдайлар үшін маңызды нәтижелер ұсынды.
Оның бұл саладағы жаңалықтары:
- Ферма теоремасының кейбір жағдайларын шешудің шарттарын тұжырымдады. Ол белгілі бір жай сандармен байланысты ерекше қасиеттерді сипаттап, кейін олар «Софи Жермен сандары» деп аталды. Бұл сандар қазіргі таңда криптографияда кең қолданылады.
- Мәселені екіге бөліп талдау тәсілін ұсынды. Бұл әдіс арқылы есептің нақты бөліктері жеңілдетіліп, сол кездегі зерттеулерге жаңаша бағыт берілді.
- Ферма теоремасын бүтін сандар мен арифметика саласындағы басқа күрделі есептермен байланыстырып қарастырды. Оның әдістері кейінгі математикалық ойларға серпін берді.
Дегенмен, ол теореманы толығымен дәлелдей алмаса да, оның еңбектері осы бағытта жасалған іргелі ізденістердің негізі болып қалды.
Физика мен қолданбалы ғылымдағы ізденістері
Софи Жермен тек таза математикамен шектелмей, қолданбалы бағыттарға да үлкен үлес қосты. Ол серпімді денелер механикасына қызығушылық танытып, Париж ғылым академиясының пластиналардың тербелісіне арналған байқауына қатысты. Бұл мәселе сол кезеңде аса күрделі болып саналатын.
Софи Жермен:
- жұқа пластиналардың тербелісін сипаттайтын теориялық үлгі ұсынды;
- Лагранж бен Эйлердің идеяларына сүйене отырып, нақты математикалық есептеулер жүргізді;
- теория мен тәжірибенің үндесуіне негізделген ғылыми еңбектер жазды;
- Париж ғылым академиясының сыйлығына ие болған алғашқы әйелдердің бірі атанды;
- кейін бұл жұмыс серпімділік теориясының дамуына негіз болып, Коши мен басқа ғалымдардың еңбектеріне әсер етті.
Бұл саладағы зерттеулері механика мен инженерияға жақындап, абстрактілі ғылымды нақты қолданбалы нәтижелермен ұштастыра білді.
Қоғамдық бағалау және болашаққа әсері
Софи Жермен өмірінде кеңінен танылмаса да, оның ғылымдағы беделі замандастары тарапынан мойындалған. Ол академиялық шеңберлерден тыс қалды, бірақ әйгілі ғалымдар Гаусс, Лежандр және Фурьемен хат алмасқан. Бұл хаттар оның терең ойлау қабілеті мен ғылыми ізденістерінің қаншалықты деңгейде болғанын дәлелдейді.
Оның әсері:
- XIX–XX ғасырдағы әйел ғалымдарға шабыт берді;
- математикалық әдебиетте оның әдістері мен есімі жиі кездесетін болды;
- Софи Жермен сандары криптография және заманауи математикада қолданылуда;
- серпімділік теориясындағы ізденістер жаңа үлгілердің тууына түрткі болды;
- ғылым тарихын зерттеушілер оның өмір жолын ғылыми еркіндік пен табандылықтың үлгісі ретінде қарастырады.
Осылайша, оның есімі ғылым тарихының ажырамас бөлігіне айналды.
Софи Жерменнің өмірі мен еңбегі ғылымға деген шынайы адалдықтың кез келген кедергіні жеңе алатынын дәлелдейді. Оның математикалық және физикалық зерттеулері тек теориялық қазына емес, рухани батылдықтың да символы. Ол өз дәуірінің шекарасынан асып, болашақ буындарға ғылым жолында сенімді қадам басуға жол ашты. Бүгінгі таңда оның мұрасы – терең ойдың, табандылықтың және білімге деген махаббаттың жарқын үлгісі.
