Жабық циклді экономика дегеніміз не
Мазмұны
Қазіргі әлем артық тұтыну мен табиғи ресурстардың сарқылуынан туындаған салдармен жиі бетпе-бет келеді. «Алу – пайдалану – тастау» деген сызықтық үлгі қатты қалдықтардың артуына, экожүйелердің ластануына және табиғатқа түсетін қысымның күшеюіне алып келді. Осындай жаһандық мәселелер өндіріс пен тұтыну принциптерін қайта қарауды талап етеді. Бұл өзгерістердің аясында ресурстардың құндылығын мүмкіндігінше ұзақ сақтауға негізделген жабық цикл экономикасы тұжырымдамасы пайда болды. Мұндай тәсіл орнықты дамуға қолдау көрсетіп, табиғи ортаға теріс әсерді азайтуға бағытталған.
Циркулярлы үлгінің мәні мен ерекшеліктері
Жабық цикл экономикасы, яғни циркулярлы экономика – бұл ресурстарды тиімді әрі қайталап қолдануға негізделген жүйе. Дәстүрлі үлгіден айырмашылығы – мұнда өнімнің өмірлік циклін ұзартып, қайта өңдеу, қалпына келтіру және бөлісу басым бағыттар ретінде қарастырылады.
Бұл жүйенің басты мақсаттары:
- қалдық көлемін азайту және материалдарды қайта айналымға енгізу;
- жаңартылмайтын ресурстарға тәуелділікті төмендету;
- экологиялық дизайн мен қайта өңдеу технологияларын дамытуға ынталандыру;
- өндірістік процестерді бір-бірімен байланыстырып, тұйық жүйе құру;
- шикізат пен өнімнің құндылығын циклдің әр кезеңінде сақтап қалу.
Циркулярлы экономиканың негізгі ұстанымы – ысырапты барынша азайтып, қолда бар ресурстарды толық пайдалануға мүмкіндік жасау.
Жабық цикл экономикасының негізгі элементтері
Мұндай үлгіні іске асыру үшін өндіріс, тұтыну және қалпына келтіру арасында тепе-теңдік орнататын тұтас жүйе қажет. Бұл жүйе бірнеше өзара байланысты салалардан тұрады.
Оларға мыналар жатады:
- Экодизайн және тұрақты жобалау. Өнімдер ұзақ мерзім қызмет етуге, жөндеуге және қайта өңдеуге ыңғайлы етіп жасалады. Мысалы, модульді жиһазды бөлшектеп жөндеу оңай, ал монотканьнен тігілген киімдерді сұрыптау жеңіл.
- Жөндеу және қалпына келтіру. Жаңасын сатып алудың орнына, тұтынушылар техниканы, тұрмыстық құрылғыларды жөндеп қолдануға ынталандырылады. Бұл табиғи ресурстарға сұранысты азайтып, жөндеу, қалпына келтіру қызметтері бар жаңа нарық қалыптастырады.
- Қайта қолдану және екінші нарық. Қолданыста болған заттарды сататын платформалар, қайырымдылық дүкендері мен қабылдау бекеттері тауарға екінші өмір сыйлайды. Бұл өндірістік жүктемені азайтып, тұтынуды саналы етуге көмектеседі.
- Қалдықтарды бөлек жинау және қайта өңдеу. Сапалы сұрыптау арқылы құнды материалдарды бөліп алып, оларды қайта айналымға жіберуге болады. Мысалы, қайта өңделген алюминий бастапқы шикізаттан гөрі 95% аз энергияны қажет етеді.
- Жаңартылатын энергия көздерін пайдалану. Өндірісті «жасыл» қуатпен қамтамасыз ету көміртек ізін азайтып, жалпы жүйенің тұрақтылығын арттырады.
Бұл элементтердің әрқайсысы жабық цикл идеологиясын жүзеге асыруда маңызды рөл атқарады және өзара толықтырып отырады.
Іс жүзіндегі мысалдар
Кейбір мемлекеттер мен компаниялар циркулярлы қағидаларды нақты тәжірибеде қолдана бастады. Бұл оларға шығындарды азайтуға, экологиялық талаптарға сай жұмыс істеуге және қоғам алдында жағымды имидж қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Келесі мысалдар соның дәлелі:
- Нидерланды 2050 жылға дейін толық жабық цикл экономикасына көшу стратегиясын қабылдады;
- IKEA компаниясы қолданылған жиһазды қайта қабылдап, сатуға арналған бағдарламалар енгізді;
- Adidas секілді брендтер қайта өңделген пластик пен көп рет қайта қолдануға жарамды материалдардан аяқ киім өндіруде;
- Еуропаның кейбір қалаларында электрониканы жөндейтін коммуналдық шеберханалар жұмыс істейді;
- Киім брендері пайдаланылған тоқыма бұйымдарын қайта өңдеп, жаңа коллекциялар жасауды қолға алды.
Бұл бастамалар циркулярлы жүйеге көшу тек мүмкін емес, сонымен қатар тиімді екенін айғақтайды.
Артықшылықтары мен енгізу кезіндегі қиындықтар
Циркулярлы экономиканың айқын артықшылықтарымен қатар, оны кеңінен енгізуде белгілі бір кедергілер де кездеседі. Соған қарамастан, бұл үлгінің ұзақ мерзімді пайдасы оны барған сайын маңызды етіп көрсетіп отыр.
Басты артықшылықтары:
- табиғи ресурстарды сақтап, қоршаған ортаға зиянды әсерді азайту;
- қайта өңдеу, жөндеу және техникалық қызмет көрсету саласында жаңа жұмыс орындарын құру;
- өндірістік секторда инновацияларды арттыру;
- шикізат тапшылығына қарсы экономикалық тұрақтылықты күшейту;
- компанияның әлеуметтік жауапкершілігін күшейтіп, абыройын арттыру.
Қиындықтары да бар:
- жеткізу тізбегін және логистиканы қайта құру қажеттілігі;
- күрделі материалдарды өңдеудің техникалық қиындығы;
- тұтынушылардың бейсаналы таңдауына әсер ету қиындықтары;
- кей елдерде тиісті заңнама мен стандарттардың болмауы;
- өндірістік жабдықтарды жаңарту үшін қажет бастапқы шығындар.
Дегенмен, бұл кедергілерге қарамастан, жабық цикл тұжырымдамасына деген қызығушылық артып келеді. Көптеген бизнес өкілдері оның стратегиялық маңызын түсіне бастады.
Жабық цикл экономикасы – жай ғана үрдіс емес, адамның табиғатпен қарым-қатынасын қайта қарауға негізделген жаңа даму бағыты. Ол экология мен экономиканың арасындағы тепе-теңдікті сақтау арқылы келешекке тұрақты жол ұсынады. Бұл бағытты жүзеге асыру үшін мемлекеттер, кәсіпорындар мен тұтынушылар біріге отырып әрекет етуі керек. Мұндай ынтымақтастық ғана болашақ ұрпаққа қауіпсіз әрі орнықты өмір сүру мүмкіндігін бере алады.
