Галилей шіркеу догмаларына қалай қарсы шықты

Ғасырлар бойы ғаламның құрылысы туралы түсінік мызғымас ақиқат ретінде қабылданды. Адамдар Жерді Әлемнің ортасы деп санады, ал аспан денелері оны айнала мінсіз шеңбер бойымен қозғалады деп ойлады. Бұл көзқарас мінсіз әрі қасиетті көрінді. Алайда Қайта өрлеу дәуірінде ғылым билік пен дәстүрге емес, дәлел мен бақылауға сүйене бастады. Сол жаңа көзқарастың жетекшісі болған Галилео Галилей шіркеудің ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымына ашық қарсы шықты.

Дәуірдің жағдайы мен үстем көзқарастар

XVII ғасырдың басында католик шіркеуі қоғам өмірінің барлық саласына әсер етті. Кез келген ғылыми тұжырым қасиетті мәтіндерге қайшы келмеуі тиіс еді. Птолемейдің геоцентрлік жүйесі үстемдік құрды: оның пікірінше, Жер Әлемнің қозғалмайтын орталығы болатын. Ал Коперниктің гелиоцентрлік моделі күпірлік деп есептелді.

Галилей өз бақылаулары арқылы бұл түсініктің шындыққа жанаспайтынын байқады. Телескоптың көмегімен ол аспан денелерінің қозғалысы әлдеқайда күрделі екенін анықтады. Бұл жаңалықтар ежелгі дүниетанымды шайқалтып, шіркеу негіздеген догмаларды қайта қарауға итермеледі.

Галилейдің ғылыми жаңалықтары

Ғалымның ашқан жаңалықтары адамзаттың ғарыш туралы көзқарасын түбегейлі өзгертті.

Галилейдің басты бақылаулары мыналар еді:

• Юпитердің айналасында қозғалатын төрт серіктің бар екенін анықтады;
• Венераның айға ұқсас фазаларын байқады, бұл оның Күнді айналатынын дәлелдеді;
• Ай бетінде таулар мен кратерлер бар екенін көрсетті, бұл «мінсіз шар» туралы түсінікті жоққа шығарды;
• Күннің дақтарын бақылап, оның да өзгеріске ұшырайтынын дәлелдеді.

Бұл жаңалықтар аспан денелері мәңгі әрі мінсіз деген түсінікті бұзып, геоцентрлік жүйенің әлсіздігін әшкереледі.

Ғылым мен дін арасындағы қайшылық

Галилей мен шіркеу арасындағы қақтығыс жәй ғана астрономиялық дауға айналған жоқ. Бұл жаңа ойлау тәсілі мен догматизмнің күресін көрсетті. Шіркеу өкілдері оның идеяларын қауіпті санады, өйткені егер Күн орталық болса, Жер Құдай жаратылысының шыңы болудан қалады деген қорқыныш бар еді.

Қарсылықтың себебі тек діни емес, саяси да болды. Шіркеу интеллектуалдық үстемдігін жоғалтудан сескенді. Ал Галилей сенім мен ақыл бір-біріне қайшы келмеуі тиіс деп есептеді. Ол «Кітап адамға аспанға қалай баруды үйретеді, ал ғылым оның қалай құрылғанын түсіндіреді» деген көзқарасты ұстанды.

Ғалымның өз идеяларын қорғаудағы уәждері

Өз сенімін қорғау үшін Галилей логикаға, бақылауға және тәжірибеге сүйенді. Ол шынайы білім тек табиғатты зерттеу арқылы қалыптасады деп білді.

Оның негізгі дәлелдері төмендегідей болды:

1. Дәлелге сүйену. Табиғаттың өзі ақиқатты баяндайды, ал ғалымның міндеті – оны тыңдап, түсіну. Ол аспан қозғалысын жүйелі түрде зерттеп, қорытындыларын бақылау арқылы негіздеді.
2. Сенім мен ақылдың үйлесімі. Галилей Құдайды жоққа шығарған жоқ, керісінше, ғаламды зерттеу арқылы Жаратушының даналығын ашуға болады деді. Ғылым оның құдіретін дәлелдеудің бір жолы деп санады.
3. Билікке сын көзбен қарау. Ежелгі еңбектерге соқыр сенім ғылымның дамуын тежейді деп есептеді. Ақиқат ешқашан адамның беделіне емес, дәлелге тәуелді болуы керек деді.

Инквизиция бұл уәждерді қабылдамады. Ғалым өз көзқарасынан бас тартуға мәжбүр болды, бірақ оның идеялары кейінгі ұрпаққа рух беріп, ғылымның жаңа дәуірін бастады.

Ғылымның дамуына тигізген ықпалы

Қудалауға қарамастан, Галилейдің еңбектері қазіргі физика мен астрономияның іргетасына айналды. Оның бақылау, өлшеу және тексеру қағидалары ғылыми әдістің негізін қалады.

Оның қызметінің салдарынан төмендегі маңызды өзгерістер орын алды:

• ғылымның дін ықпалынан тәуелсіз бағытта дамуы;
• тәжірибе мен өлшеуге негізделген механика мен оптиканың қалыптасуы;
• ақиқаттың өлшемі ретінде бедел емес, дәлелдің қабылдануы.

Егер Галилей батылдық танытпағанда, адамзат әлі де ортағасырлық түсініктердің шырмауында болар еді.

Галилейдің өмір жолы шындық іздеудің батылдығын айқын көрсетті. Ол өз заманының қағидаларына қарсы шығып, ғылымның еркіндігін қорғады. Тіпті мәжбүрлі түрде «кінәсін мойындағаннан» кейін де оның идеялары өлген жоқ. Көп ғасыр өткен соң шіркеу өз қатесін мойындады, ал Галилейдің есімі ақыл мен адалдықтың символына айналды.