Бағаларды мемлекеттік реттеу қалай жұмыс істейді
Мазмұны
Кез келген елдің экономикасы еркін нарық тетіктері мен мемлекеттік басқару құралдарының үйлесіміне сүйенеді. Кей жағдайларда нарықтық баға белгілеу жүйесі қоғам үшін қолайсыз салдарға әкеліп, бағаның шектен тыс өсуі немесе әлеуметтік теңсіздік тудыруы мүмкін. Мұндай кезде мемлекет араласуға мәжбүр болады. Баға реттеу саясаты өндірушілер мен тұтынушылар мүддесінің теңгерімін сақтауға, экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған. Алайда мұндай араласу сауатты және дәлелді болуы тиіс, әйтпесе ол нарықтың табиғи дамуына кері әсер етеді. Мемлекеттік баға саясатының қалай жұмыс істейтінін түсіну экономиканың тұрақтылығын бағалауға мүмкіндік береді.
Бағаны мемлекеттік реттеудің мәні
Мемлекеттік реттеу – бұл тауарлар мен қызметтердің бағасын белгілеуге немесе шектеуге бағытталған шаралар жүйесі. Мұндай тәсіл барлық салада емес, тек әлеуметтік маңызы жоғары және стратегиялық бағыттарда қолданылады.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары:
- халықты өмірлік маңызды тауарлар мен қызметтердің шамадан тыс қымбаттауынан қорғау;
- энергия, жылу және көлік сияқты негізгі қызметтердің қолжетімділігін сақтау;
- экономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету және инфляцияны бақылау;
- монополиялық құрылымдардың бағаны жасанды көтеруіне жол бермеу;
- дағдарыс кезеңдерінде нарықты тұрақтандыру.
Яғни, бағаны мемлекеттік реттеу тек экономикалық емес, әлеуметтік міндеттерді де шешуге бағытталған.
Реттеу түрлері мен әдістері
Әр ел өз экономикалық жағдайына және даму бағытына қарай бағаны басқарудың түрлі тәсілдерін қолданады.
- Бағаның тұрақты деңгейін белгілеу. Мемлекет белгілі бір тауардың ең жоғары құнын бекітеді. Мысалы, дәрі-дәрмек, жанармай немесе нан бағасы осылай бақылануы мүмкін. Бұл әдіс тұрақтылықты сақтайды, бірақ өндірушілердің сапаны арттыруға деген ынтасын азайтады.
- Бағаны уақытша тоқтату. Мұндай әдіс инфляция жоғарылаған немесе экономикалық дағдарыс кезінде қолданылады. Мемлекет бағаның көтерілуіне уақытша шектеу қойып, халықтың сатып алу қабілетін сақтайды. Дегенмен ұзақ мерзім қолдану тапшылыққа және ұсыныстың азаюына алып келеді.
- Салық және субсидия арқылы реттеу. Үкімет нарыққа жанама түрде әсер етіп, өндірушілерге салық жеңілдіктерін береді немесе шығындары артқан жағдайда қаржылай қолдау көрсетеді. Бұл әдіс нарықтық тепе-теңдікті бұзбай, бағаның тұрақтылығын сақтауға көмектеседі.
- Мониторинг пен бәсекелестікті қорғау. Мемлекет ірі компаниялардың әрекетін бақылап, баға бойынша келісімге келу сияқты әділетсіз тәсілдердің алдын алады.
Тікелей және жанама әдістердің үйлесімі үкіметке экономикалық жағдайға икемді әрекет етуге мүмкіндік береді.
Бағаны реттеу қолданылатын негізгі салалар
Мемлекет тарапынан бақылау көбінесе халықтың күнделікті өміріне әсер ететін маңызды салаларда жүзеге асады.
- энергетика – газ, электр және жылу тарифтері әлеуметтік қолжетімді болу үшін реттеледі;
- көлік – билеттер мен тасымал құны мемлекеттік деңгейде бекітіліп, халықтың шығынын шектейді;
- ауыл шаруашылығы – фермерлерге субсидия беру және ең төменгі сатып алу бағасын белгілеу арқылы азық-түлік қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі;
- медицина – дәрі-дәрмек пен медициналық қызметтің бағасы бақыланады, бұл халықтың емделу мүмкіндігін кеңейтеді;
- тұрғын үй – жалға алу мен ипотекалық пайыз мөлшерін реттеу арқылы азаматтардың шығынын азайту көзделеді.
Бұл салалардағы негізгі мақсат – пайданы арттыру емес, әлеуметтік тұрақтылық пен халықтың әл-ауқатын сақтау.
Мемлекеттік бақылаудың артықшылықтары мен кемшіліктері
Бағаны реттеу – тиімді құрал болғанымен, оның оң және теріс жақтары бар.
Артықшылықтары:
- алыпсатарлық пен баға шамадан тыс өсуінің алдын алады;
- әлеуметтік әлсіз топтарды қорғайды;
- экономикалық тұрақсыз кезеңде халықтың сенімін сақтайды;
- ресурстардың әділ бөлінуіне ықпал етеді.
Кемшіліктері:
- бәсекелестіктің төмендеуі және өнім сапасының нашарлауы;
- баға тым төмен болған жағдайда тауар тапшылығының пайда болуы;
- көлеңкелі экономиканың және делдалдық сауданың артуы;
- бюджетке түсетін жүктеменің көбеюі.
Сондықтан тиімді реттеу – бұл еркін нарық пен мемлекеттік бақылау арасындағы тепе-теңдік.
Қазіргі үрдістер және тиімділік
Қазіргі кезде көптеген мемлекеттер бағаны басқаруда икемді әрі заманауи тәсілдерге көшіп жатыр. Толық бақылау жүйесінен гөрі нарықтық еркіндік пен аналитикалық деректерге негізделген реттеу басымдыққа ие.
- Цифрландыру мен автоматтандыру баға өзгерісін нақты уақытта бақылауға және заңсыз әрекеттерді анықтауға мүмкіндік береді.
- Мақсатты субсидиялар әлеуметтік әділеттілікті арттырып, көмекке шын мұқтаж азаматтарға бағытталады.
- Халықаралық ынтымақтастық импорт пен экспорттағы теңгерімді сақтауға және сауда ашықтығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Осындай тәсілдер экономикалық еркіндікті сақтай отырып, мемлекеттік саясаттың тиімділігін арттырады.
Бағаны мемлекеттік реттеу – ұлттық экономиканың маңызды тетігі. Оның басты мақсаты – қоғам мүддесін қорғап, нарықтағы тұрақтылықты сақтау. Мұндай саясат дұрыс жоспарланған жағдайда әлеуметтік теңдікті нығайтып, экономикалық өсуді ынталандырады. Нарық пен мемлекет арасындағы үйлесімді тепе-теңдік қана тұрақты әрі әділ экономикалық дамудың негізі бола алады.
