Жойылып кеткен көне жануарлардың құпиялары
Мазмұны
Адамзат ежелден бері Жер бетінде мыңдаған және миллиондаған жылдар бұрын қандай тіршілік иелері өмір сүргенін білгісі келді. Көптеген тарихи беттер әлі күнге дейін құпияларға толы, ал жойылып кеткен жануарлар түрлері ғалымдар мен табиғат әуесқойларын қызықтырады. Ежелгі жануарлар сыртқы келбетімен, алып пішінімен және өмір сүру дағдысымен ерекшеленген, алайда олардың басым бөлігі алғашқы қалалардың пайда болуынан әлдеқайда бұрын жойылып кеткен. Олардың не себепті жоқ болғаны туралы көптеген сұрақтарға жауап табылмай келеді, ал ғалымдардың жаңалықтары қиялға қанат бітіреді. Жойылып кеткен тіршілік иелерінің құпияларымен танысу бізге табиғат әлемінің қаншалықты нәзік әрі осал екенін қайта ұғынуға мүмкіндік береді.
Өткен дәуір алыптарының жұмбақтары
Көне кезеңдерде өмір сүрген жануарлар қазіргі адамды өзінің ғажайып пішінімен, ерекше мінез-құлқымен және зор көлемімен таң қалдырды. Олардың көбі ерекше үлкендігімен немесе қорқынышты сыртқы түрімен ерекшеленді. Палеонтологтар жаңа қазба қалдықтарын табу арқылы ежелгі жануарлардың өмірі туралы көп мәлімет ашуда.
- мамонттар қалың әрі ұзын жүнімен суық мұз дәуірінде өмір сүруге бейімделген;
- бронтозаврлар ұзындығы жиырма бес метрге жеткен, салмағы он шақты пілдің салмағымен бірдей болған;
- қылыштіс жолбарыстар ұзын, иілген азу тістері арқылы өте қалың терілі жануарларға да шабуылдай алған;
- алып жалқаулар артқы аяқтарымен тік тұрып, биік ағаштың бұтақтарына оңай жеткен;
- Жаңа Зеландияда тіршілік еткен моа – адамнан да биік алып құстардың бірі болған.
Осындай қазба қалдықтарын зерттеу ғалымдарға ежелгі жануарлардың сыртқы бейнесін қалпына келтіруге және олардың күрделі табиғи ортада қалай тіршілік еткенін түсінуге жол ашады.
Ежелгі жануарлардың неге жойылып кеткені
Көптеген ежелгі жануарлардың жойылып кету себептері ғалымдар арасында әлі де пікірталас тудырады. Кейбір зерттеушілер бұл құбылысты климаттың күрт өзгеруімен байланыстырса, енді бірі адамның табиғатқа әсерін ерекше атап көрсетеді. Көп жағдайда жануарлардың жойылуына бірнеше фактор бірдей әсер еткен.
- Кенеттен болған суытулар өсімдіктердің жойылуына әкеліп, ірі шөпқоректілер аштықтан қырылды. Көптеген түрлер жаңа жағдайға бейімделіп үлгермей жойылып кеткен.
- Ежелгі адамдардың таралуы ірі жануарларға қарсы белсенді аңшылықпен қатар жүрді. Көп жағдайда бұл популяцияның күрт азаюына және біржола жоғалуына себеп болды.
- Жанартаулардың атқылауы мен алып метеориттердің құлауы климаттың күрт өзгеруіне, ормандардың жойылуына және тұтас экожүйелердің құлдырауына әкелген. Табиғи тепе-теңдікті қалпына келтіру мыңдаған жылдарға созылды.
Уақыт өте келе жаңа археологиялық деректер ежелгі жануарлардың неге жойылып кеткенін анықтауға көмектеседі.
Ең жұмбақ жойылып кеткен жануарлар
Өткен дәуірлерде өмір сүрген жануарлардың ішінде кейбір түрлердің тағдыры ғалымдарды әлі күнге дейін таң қалдырады. Олардың кейбірінің нақты неге жойылғаны беймәлім, ал тіршілігін қайта қалпына келтіру күрделі ғылыми жұмбаққа айналды.
- тасмания жолбарысы немесе тилацин – Австралияда тіршілік еткен соңғы ірі қалталылардың бірі;
- стеллер теңіз сиыры – Командор аралдарының суық жағалауында өмір сүрген, негізінен су өсімдіктерімен қоректенген;
- додо – ұша алмайтын бұл көгершіннің түрін адамдар санаулы онжылдықта жойып жіберді;
- Америкада таралған көгілдір батпақ құмырсқасы ХІХ ғасырда мүлде жоғалып кеткен, оның тек аздаған сипаттамалары мен суреттері сақталған;
- Маврикий аралының алып тасбақалары адамдардың әкелген жыртқыштары мен бақылаусыз аулаудың салдарынан құрып кетті.
Көптеген осындай жануарлар жақында ғана жойылды, ал олардың тағдыры қазіргі тірі табиғатты сақтаудың маңыздылығын еске салады.
Жойылып кеткен жануарлардың ғылымдағы ізі
Жойылып кеткен жануарлар мәдениетте, өнерде және ғылымда өз ізін қалдырды. Қазіргі заманғы технологиялар ежелгі жануарлардың ДНҚ-сын зерттеуге, олардың мінез-құлқының виртуалды үлгілерін жасауға мүмкіндік береді. Бұл ашылымдар эволюцияны терең түсінуге және экожүйелерді қалпына келтіру жолдарын іздеуге жол ашады.
- қазба қалдықтарының көмегімен ежелгі тіршілік иелерінің нақты бейнелері мен мүсіндері жасалады;
- генетиктер жойылып кеткен жануарларды клондау арқылы қайта тірілтуге тырысуда, алайда мұндай тәжірибелерге көптеген қиындық кездеседі;
- ДНҚ-ны зерттеу арқылы қазіргі жануарлардағы ежелгі түрлердің кейбір белгілерін анықтауға болады;
- ғылыми фильмдер мен тарихи реконструкциялар жұртшылыққа ежелгі дүниені жақындатады, қызығушылық тудырады;
- жануарлардың жойылу себептерін зерттеу бүгінгі сирек және жойылып бара жатқан түрлерді қорғау жолдарын іздеуге көмектеседі.
Жойылып кеткен жануарлар құпиялары қазірдің өзінде көптеген адамдарға ой салып, жаңа ғылыми жетістіктерге жол ашады.
Өткен заман жануарларын зерттеу бізге табиғаттың нәзіктігі мен осалдығын ұғынуға көмектеседі. Жойылып кеткен түрлер туралы естелік кез келген экожүйенің қорғауды қажет ететінін еске салады. Биологиялық әртүрлілікті сақтау – келешек ұрпақтың басты міндеті. Ежелгі жануарлар құпиялары қоршаған әлемге мұқият қарап, оның қайталанбас байлығын бағалай білуге үйретеді.
