Хаббл неге телескоп пен кеңейіп жатқан Әлемге ат берді
Мазмұны
Адамзат ежелден аспан сырын ұғынуға тырысып келеді. Мыңдаған жылдар бойы ғалымдар жұлдыздардың қозғалысын, тұмандықтардың табиғатын және ғарыш кеңістігінің құрылымын зерттеп, оның шекарасын анықтауға ұмтылды. Алайда тек ХХ ғасырда ғана адамзат Ғаламның өзгермейтін емес, үздіксіз кеңейіп жатқанын дәлелдей алды. Бұл жаңалықтың артында тұрған адам – америкалық астроном Эдвин Хаббл еді. Оның еңбектері тек ғылымды ғана емес, бүкіл адамзаттың ғарыш туралы түсінігін түбегейлі өзгертті.
Эдвин Хаббл кім болған
Эдвин Пауэлл Хаббл 1889 жылы АҚШ-тың Миссури штатында дүниеге келген. Ол жастайынан ғылымға қызығып, физика мен астрономияны, кейін құқық саласын меңгергенімен, ақырында өмірін толықтай жұлдыздарды зерттеуге арнады. Калифорниядағы Маунт-Вилсон обсерваториясында жұмыс істей жүріп, Хаббл сол кездегі ең қуатты телескопты пайдаланды. Дәл осы құрал арқылы ол адамзат тарихындағы ең маңызды жаңалықтардың бірін ашты.
Замандастары Хабблды ерекше зейінді, табанды және ұқыпты зерттеуші ретінде сипаттаған. Ол бақылау нәтижелерін тек жазып қана қоймай, олардың арасындағы терең байланыстарды аңғарып, бұрын көзге ілікпеген заңдылықтарды ашты.
Ғалам жөніндегі түсінікті өзгерткен жаңалық
ХХ ғасырдың басына дейін астрономдар бүкіл көрінетін аспан тек Құс жолы шегінде орналасқан деп ойлаған. Ал телескоп арқылы байқалатын тұмандықтар біздің галактиканың ішіндегі газды бұлттар деп есептелді. Эдвин Хаббл алғаш болып олардың шын мәнінде басқа галактикалар екенін дәлелдеді.
- Ол қашықтықты өлшеудің жаңа әдісін пайдаланып, айнымалы жұлдыздар — цефеидтер арқылы алыстағы объектілердің арақашықтығын анықтады. Нәтижесінде Андромеда тұмандығы біздің галактикадан миллиондаған жарық жылы қашықтықта орналасқаны белгілі болды.
- Бұл жаңалық Ғаламда сансыз көп галактикалар бар екенін дәлелдеп, адамзаттың ғарыштағы орнын түбегейлі қайта ойлауға түрткі болды. Енді Құс жолы бірегей емес, ал адамзат – орасан кең құрылымның кішкентай ғана бөлігі екені белгілі болды.
- Алайда Хабблдың ең ұлы жетістігі – Ғаламның кеңейіп жатқанын дәлелдеуі еді. Ол неғұрлым алыс галактикалар болса, соғұрлым олардың бізден үлкен жылдамдықпен алыстайтынын байқады. Бұл құбылыс бүгінде «Хаббл заңы» деп аталады.
Осы заң қазіргі космологияның негізіне айналып, әлемнің өзгермейтіндігі туралы ескі түсінікті толығымен жоққа шығарды.
Кеңейіп жатқан Ғалам
Хаббл зерттеулерінің нәтижесінде кеңістік тыныш емес, үздіксіз қозғалыста екені анықталды. Галактикалар бір-бірінен алыстап, ғарыш көлемі ұлғайып барады. Бұл құбылысты шар үрленген кездегі нүктелердің бір-бірінен алыстауымен салыстыруға болады.
Ғалымның заңы мынадай қарапайым қағидаға сүйенеді: галактиканың алыстау жылдамдығы оның бізден қашықтығына тура пропорционал. Яғни неғұрлым қашық болса, соғұрлым тез алыстайды. Бұл тұжырым кейін «Үлкен жарылыс» теориясының негізін қалады және Ғаламның бастау алған сәтін түсіндіруге мүмкіндік берді.
Қазіргі зерттеулердің дерегі бойынша, біздің Ғалам шамамен 13,8 миллиард жыл бұрын пайда болған. Бұл мәліметтердің барлығы Хаббл ашқан заңның арқасында мүмкін болды.
Телескоп неге Хаббл есімімен аталды
1990 жылы Жер орбитасына жаңа буындағы ең қуатты ғарыштық телескоп ұшырылды. Оған «Хаббл» атауы берілді — бұл астрономның ғылымға сіңірген еңбегіне деген құрмет пен символдық мойындау еді. Телескоп оның бастамасын жалғастырып, бұрын-соңды болмаған дәлдікпен ғарышты зерттеуге жол ашты.
Телескоптың Хаббл есімін иеленуінің негізгі себептері мыналар:
- ол өз дәуірінде басқа галактикалардың бар екенін дәлелдеді;
- Ғаламның кеңейіп жатқанын анықтап, негізгі заңын тұжырымдады;
- қазіргі космологияның іргетасын қалады;
- адамзаттың ғарыштағы орнын жаңа деңгейде түсінуге мүмкіндік берді.
«Хаббл» телескопы өз атының иесін лайықты дәріптеп, адамзатқа мыңдаған жаңа жұлдыздар мен галактикаларды ашуға көмектесті. Ол жұлдыздардың туылуы мен өшуін, галактикалардың соқтығысуын және ғарыштың ең алыс аймақтарын суретке түсіріп, ғылымға баға жетпес деректер сыйлады.
Эдвин Хабблдың еңбектері ғылым тарихында мәңгілік із қалдырды. Оның атымен аталған телескоп пен кеңейіп жатқан Ғалам ұғымы – адам баласының шексіз танымға деген ұмтылысының символы. Хаббл дәлелдегендей, аспанға әрбір жаңа көзқарас — бұл шексіздікті түсінуге жасалған тағы бір қадам.
