Абай Нұрсейітов қазақ социологиясы үшін несімен маңызды

Қазіргі Қазақстандағы социология ғылымы қарқынды дамып келеді. Қоғамдағы өзгерістер мен әлеуметтік процестерді талдау үшін бұл салаға тың көзқарас пен жаңашыл ой қажет. Осындай талапқа толық сай келетін ірі ғалымдардың бірі — Абай Нұрсейітов. Оның еңбектері тек академиялық ортада ғана емес, сонымен қатар қоғамда да үлкен ықпалға ие. Өзекті тақырыптарды терең зерттеуі мен ерекше әдіснамалық тәсілдері оны отандық социологияның беделді өкіліне айналдырды. Бұл мақалада Абай Нұрсейітовтің қазақ социологиясына қосқан үлесі мен маңыздылығы жан-жақты қарастырылады.

Қысқаша өмірбаяны мен ғылыми негізі

Абай Нұрсейітов — посткеңестік кезеңде қалыптасқан жаңа буын социологтарының өкілі. Ол жоғары білімді Қазақстан мен шетелдің жетекші университеттерінде алып, жергілікті ерекшеліктер мен жаһандық ғылыми әдістерді ұштастыра білді. Зерттеулерінде ол қазақ қоғамының құрылымы мен әлеуметтік өзгерістерін заманауи тәсілдермен түсіндіреді.

Ғалымның басты ғылыми қызығушылық бағыттарына мыналар жатады:

• әлеуметтік болмыс пен құндылықтар жүйесінің трансформациясы;
• урбанизация және әлеуметтік кеңістіктің өзгеруі;
• көші-қон және бейімделу үдерістері;
• жастардың әлеуметтік белсенділігі мен ұрпақаралық қарым-қатынас;
• мемлекеттік саясатты социологиялық тұрғыдан талдау.

Осы тақырыптардың кең ауқымы оны теориялық және қолданбалы зерттеулер үшін маңызды тұлға етеді.

Социология ғылымына қосқан үлесі

Абай Нұрсейітовтің ғылыми жұмыстары көлемімен ғана емес, сонымен қатар концептуалдық тереңдігімен ерекшеленеді. Ол қоғамның күрделі құрылымын талдау үшін жаңашыл тұжырымдамалар ұсынады. Төменде оның қазақ социологиясындағы маңызды бес бағыты келтірілген.

1. Ол әлеуметтік мобильділік ұғымын қазақ менталитетінің ерекшеліктеріне сай бейімдеді. Экономикалық немесе мәдени факторлармен қатар, отбасы құндылықтары мен дәстүрлі қатынастардың рөлін де ескерді. Бұл ұғым ел ішіндегі әлеуметтік стратификацияны түсіндіруде тың қырынан танылды.
2. Зерттеуші алғашқылардың бірі болып «локалды модернизация» терминін енгізді. Оның пайымдауынша, Қазақстан аймақтарындағы өзгерістер біркелкі емес және олар жергілікті ерекшеліктер мен жаһандық ықпалдың өзара әрекеттестігі арқылы жүреді. Бұл ұстаным қазіргі ауыл мен қала зерттеулеріне кеңінен қолданылады.
3. Жастардың әлеуметтік болмысын талдауда Абай Нұрсейітов тың көзқарас ұсынады. Ол жастарды тек бақылаушы емес, қоғамның белсенді субъектісі ретінде қарастырады. Бұл көзқарас жастар саясатына жаңа серпін берді.
4. Көші-қон тақырыбын зерттегенде, ол тек экономикалық себептермен шектелмей, мәдени және психологиялық факторларға да баса мән береді. Бұл ішкі және сыртқы көші-қонның терең себептерін нақты түсіндіруге жол ашады.
5. Ғалым қолданбалы социология саласына да елеулі үлес қосты. Ол жасаған әдістемелер әлеуметтік бағдарламаларды бағалауда, қоғамдық пікірді зерттеуде, мемлекеттік шешімдерге ғылыми негіздеме жасауда кеңінен қолданылады.

Мұндай еңбектер социологияны тек теориялық сала ретінде емес, нақты әлеуметтік процестерді түсіндіру мен басқару құралы ретінде тануға мүмкіндік береді.

Қоғамдағы орны мен әлеуметтік маңызы

Абай Нұрсейітовтің жұмыстары тек ғылыми ортада ғана емес, жалпы қоғамда да ықпалын тигізіп отыр. Ол өз зерттеулерін жұртшылыққа қолжетімді тілмен жеткізіп, қоғамдық пікір қалыптастыруға белсене атсалысады. Бұл социология ғылымының беделін арттырып, оны өмірмен байланыстыра түседі.

• ұлттық болмысты тануға бағыт береді;
• қоғамда сыни ойлауды дамытады;
• ұрпақтар арасындағы диалогты нығайтады;
• әлеуметтік процестерді басқаруға ғылыми негіз ұсынады;
• қазақ гуманитарлық ғылымдарының көкжиегін кеңейтеді.

Мұндай белсенділік ғылым мен қоғам арасындағы байланысты тереңдете түседі.

Жас зерттеушілерге әсері мен ғылыми мектебі

Абай Нұрсейітов жас социологтар үшін теория мен практиканы ұштастыра білудің үлгісі. Оның еңбектері жиі дәйектеледі, оқу бағдарламаларына енгізіліп, зерттеу жобаларында пайдаланылады. Төменде оның жас ғалымдарға әсер ететін негізгі себептері берілген.

1. Ол буындар арасындағы сабақтастықты сақтай отырып, ғылыми тәсілдерді жаңғыртады. Кеңестік мұраны түсіндірумен қатар, қазіргі жағдайға бейімделген заманауи бағыттарды ұсынады. Бұл – ғылымның тұрақты дамуы үшін аса маңызды.
2. Ғылыми ашықтық пен пәнаралық көзқарас оның еңбектерін әртүрлі сала мамандарына қолжетімді етеді. Ол тарихшылармен, саясаттанушылармен, мәдениеттанушылармен бірлесе жұмыс істейді. Мұндай ұстаным ғылыми ойлау аясын кеңейтеді.
3. Ол сыни ойлауға, сұрақ қоюға және қалыптасқан көзқарастарға күмәнмен қарауға үндейді. Бұл зерттеушілердің өзіндік пікір қалыптастыруына жол ашады. Ғылыми ортаның жаңаруына осындай көзқарас үлкен әсер етеді.
4. Халықаралық конференцияларға белсенді қатысып, қазақстандық социологияны жаһандық ғылым аренасына шығарып жүр. Ол өз еңбектерін ағылшын тілінде де таныстырып, қазақ ғылымының әлеуетін көрсетеді. Бұл еліміздің ғылыми беделін арттыруға сеп болады.
5. Ғалым ретінде ғана емес, қоғам белсендісі ретінде де өз орнын тапқан тұлға. Бұл жас зерттеушілерге ғылымның өмірмен тікелей байланысты екенін дәлелдейді. Социология оның үлгісінде тірі, серпінді және өзекті ғылым ретінде көрінеді.

Абай Нұрсейітов — Қазақстандағы әлеуметтік ойлау мен ғылыми таным кеңістігін кеңейткен бірегей тұлға. Оның еңбектері отандық социологияны жаңа деңгейге көтеріп, қоғамдық процестерді түсінудің сапалы құралын ұсынды. Мұндай тұлғалар ғылым мен өмір арасындағы көпір іспеттес. Қазақстан ғылымының болашағы осы бағыттағы зерттеулер мен ізденістерге тікелей байланысты.