Жер бетінде алып карст шұңқырлары қалай түзіледі

Табиғат өзінің ауқымымен және қуатымен таңғалдыратын құбылыстарға толы. Осындай ерекше құбылыстардың бірі – кенеттен пайда болатын карст ойыстары. Мұндай шұңқырлар ондаған метр тереңдікке және еніне жетіп, жолдарды, үйлерді немесе егістіктерді жоя алады. Олардың қалыптасуы геологиялық, гидрологиялық ерекшеліктерге және адам әрекетіне байланысты. Бұл процесті түсіну үшін жер қойнауында жүретін құбылыстарды қарастыру қажет.

Табиғи себептер

Карст ойыстары әдетте ерігіш жыныстар таралған аймақтарда пайда болады. Бұған әктас, гипс, доломит және мәрмәр жатады.

• жер асты сулары тау жыныстарын біртіндеп ерітіп, қуыстар түзеді;
• еріту процесі баяу болса да, уақыт өте келе үңгір төбесі әлсірейді;
• салмақтың қысымымен жер беті опырылып кетеді;
• климаттық жағдайлар, әсіресе мол жауын-шашын, үдерісті жылдамдатады;
• жер асты өзендері топырақ бөлшектерін жуып әкетіп, қуыс көлемін үлкейтеді.

Бұл факторлар қатар әсер еткендіктен ойыстардың пайда болуы табиғи заңдылыққа айналады.

Адам әрекетінің ықпалы

Шаруашылық қызмет табиғи құбылыстарды күшейтіп, ойыстардың пайда болуын жеделдетеді.

1. Пайдалы қазбаларды өндіру топырақ құрылымын бұзады. Жерасты қазбалары бос кеңістіктер жасап, олар кез келген уақытта құлап түсуі мүмкін.
2. Жерасты суларын шамадан тыс пайдалану қабаттағы қысымды азайтады. Нәтижесінде жер қабатының беріктігі әлсіреп, бетіндегі топырақ шөге бастайды.
3. Геологиялық ерекшеліктерді ескермей жүргізілген құрылыс жерасты қуыстарының бұзылуына әкеледі. Салдарынан үйлер мен жолдар қауіп аймағына түседі.

Адамның араласуы кейде ойыстардың кенеттен пайда болуына басты себеп болады.

Адамға және табиғатқа қаупі

Карст ойыстары тек инфрақұрылымға ғана емес, табиғи ортаға да зиян келтіреді.

• ойыс кенет пайда болғанда ғимараттар мен көлік құралдарын жұтып қоюы мүмкін;
• егістік жерлер жарамсыз қалыпқа келеді;
• гидрологиялық тепе-теңдік бұзылып, өзендер тартылып немесе батпақ пайда болады;
• жануарлар мекендеу аймағын жоғалтады;
• лас сулар жерасты қабаттарына өтіп, ауызсу көздерін бүлдіреді.

Осылайша, зардаптар белгілі бір аумақпен шектелмей, бүкіл экожүйеге әсерін тигізеді.

Танымал мысалдар

Әлемнің көптеген елдерінде бұл құбылыс айқын байқалған.

1. АҚШ-тың Флорида штатында ойыстар жиі кездеседі. Мұнда әктас қабаттары көп болғандықтан, шұңқырлар тұрғын аудандардың дәл ортасында пайда болады.
2. Қытайда тереңдігі 500 метрден асатын алып карст ойыстары табылған. Олардың кейбірі ғылыми зерттеу мен туризм нысанына айналған.
3. Словения мен Хорватияда мұндай үдерістер ерекше ландшафт қалыптастырған. Кейбір ойыстар суға толып, табиғи саябақтардың бір бөлігіне айналды.

Бұл мысалдар карст құбылысының әртүрлі көлемде және әртүрлі нәтижемен жүретінін дәлелдейді.

Карст ойыстары табиғи үдерістер мен адам әрекетінің бірлескен нәтижесі болып табылады. Олар табиғат тепе-теңдігінің қаншалықты нәзік екенін еске салады және кез келген қызмет барысында геологиялық жағдайды ескерудің маңызын көрсетеді. Табиғатқа ұқыптылық танытқан қоғам ғана мұндай апаттардың зардабын азайта алады. Осындай түсінік қауіпсіз әрі тұрақты болашақ құруға мүмкіндік береді.