Мойынқұм шөлі туралы 28 қызықты дерек

Шөл далалар адамзат үшін әрдайым құпияға толы, айбынды әрі тылсым мекен болып келген. Бір қарағанда тіршілікке қолайсыз көрінетін бұл өңірлер өз қойнауында талай жұмбақтар мен таңғажайып экологиялық құбылыстарды жасырып жатыр. Әр шөлдің өзіне тән табиғи ерекшелігі, тарихы, климаты мен биоәртүрлілігі бар. Қазақстан аумағындағы Мойынқұм шөлі — Орталық Азиядағы ең ірі табиғи ландшафттардың бірі. Ол тек кең құмды алқап қана емес, сонымен қатар өзіндік флорасы мен фаунасы бар ерекше экожүйе. Төменде шөл туралы қызықты әрі танымдық деректер топтамасы берілген.

1. Мойынқұм — Қазақстандағы ең үлкен шөлдердің бірі. Оның жалпы ауданы 37 мың шаршы шақырымнан асады.
2. Шөл даланың аумағы Шу мен Сырдария өзендерінің арасында орналасқан. Бұл орналасу кей жерлерде жер асты суларының болуына мүмкіндік береді.
3. «Мойынқұм» атауы қазақ тілінен аударғанда «жалаңаш құм» дегенді білдіреді. Бұл атау шөлдің өсімдіктен жұрдай, ашық құмды келбетін дәл сипаттайды.
4. Жер бедерін негізінен толқынды барқандар мен жазық құм төбелер құрайды. Олардың пішіні желдің бағытына байланысты үнемі өзгеріп отырады.
5. Солтүстік бөлігінде негізінен бекітілген құмдар кездеседі. Бұл аймақта жусан, сексеуіл және басқа да құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер өседі.
6. Жазда ауа температурасы +40 °C-тан асады. Ал қыста −20 °C-тан төмен түсіп, тіршілік үшін өте күрделі жағдай тудырады.
7. Мойынқұмда сортаң топырақты учаскелер кездеседі. Олар уақытша көлшіктер мен шалшықтар құрғаған соң пайда болады.
8. Қатаң климатқа қарамастан, шөлде көптеген жануарлар мекендейді. Солардың қатарында қосаяқ, түрлі кеміргіштер, жыландар мен сирек кездесетін кесірткелер бар.
9. Фауна өкілдеріне құлақты кірпі мен дала қыраны жатады. Бұл жануарлардың кейбірі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.
10. Өсімдіктер құрғақшылық пен тұзды топыраққа бейімделген. Олардың көбінде ылғал сақтау үшін ұзын тамыр мен ұсақ жапырақтар болады.
11. Көктемде шөл даланы қызғалдақ пен көкнәр алқаптары көмкеріп, түрлі түске бояйды. Бұл құбылыс өте қысқа уақытқа созылады.
12. Шөл жайылым ретінде көшпелі мал шаруашылығында маңызды рөл атқарады. Мұнда түйе, ешкі және қой жайылады.
13. Аймақ уран мен басқа да пайдалы қазбаларға бай. Бұл оны экономикалық тұрғыдан маңызды өңірге айналдырады.
14. Кеңес дәуірінде мұнда зымыран және ұшақ техникасын сынақтан өткізу жүргізілген. Ол кезеңнің іздері әлі де сақталған.
15. Шөлдің кей бөліктері әлі күнге дейін аз зерттелген және қол жетімсіз. Бұған жолдың жоқтығы мен климаттың күрделілігі себеп.
16. Сексеуіл тоғайлары құм көшкінін тоқтатуға көмектесіп, өзге өсімдіктерге көлеңке береді. Олар экожүйе үшін өте маңызды.
17. Таңертеңгі уақыттағы температура күндізгіден әлдеқайда төмен болуы мүмкін. Мұнда тәуліктік айырмашылық 20 градусқа дейін жетеді.
18. Мойынқұм — климатологтар мен экологтар үшін зерттеу алаңы. Мұнда шөлейттену және тіршілік формаларының бейімделу процестері қарастырылады.
19. Қыста кейбір жерлері қармен жабылады. Бұл сирек кездесетін көрініс шөлге ерекше әсер береді.
20. Мұндағы құм жеңіл әрі желге тез ілеседі. Осы себептен барқандар мен төбелер бір орнында тұрмай, өзгеріп отырады.
21. Шөл Прибалқаш-Арал экологиялық белдеуінің құрамына кіреді. Бұл белдеу — ғылыми зерттеулер үшін маңызды аймақ.
22. Құм астында жер асты су қабаттары кездеседі. Олар уақытша құдықтар мен малға арналған суаттар жасауға мүмкіндік береді.
23. Мойынқұм қазақ поэзиясы мен ауыз әдебиетінде жиі кездеседі. Ол — төзімділік пен рух күшінің символы.
24. Барқандардың пішіні желдің бағытына қарай өзгереді. Сондықтан шөлдің көрінісі әрқашан өзгеріп тұрады.
25. Кейбір жерлерде көне заманның археологиялық ескерткіштері табылған. Бұл аумақта адамдар ерте кезден мекендегенін дәлелдейді.
26. Шөл арқылы этнотурлар мен зерттеу экспедициялары өтеді. Бұл өңірге саяхатшылар тыныштық пен ерекше табиғатты сезіну үшін келеді.
27. Түнгі аспан өте айқын әрі жарықсыз. Жұлдыздарды бақылауға қолайлы жағдай жасалған.
28. Мойынқұм — табиғаттың тірі зертханасы. Мұнда сирек кездесетін тіршілік иелері мен ерекше құбылыстарды кездестіруге болады.

Мойынқұм шөлі — тек құм басқан алқап емес. Бұл — күрделі экожүйе, өзіндік биологиялық тепе-теңдігі мен бай табиғи әлеуеті бар өңір. Оның сұлулығы мен тыныштығы, әрі биологиялық және мәдени маңызы ғылыми танымға да, рухани шабытқа да себеп бола алады.