Ежелгі теңізшілер жұлдыздар бойынша қалай бағдар алды
Мазмұны
Ерте замандарда адамдар аспанға тек таңданыспен ғана емес, тіршіліктің ажырамас бөлігі ретінде қараған. Теңізге шыққан жолаушылар үшін жұлдызды аспан – бағытты анықтайтын жалғыз сенімді құрал болды. Компас, карта, GPS сынды құрылғылар пайда болмай тұрған уақытта, түнгі аспандағы жұлдыздар арқылы жол табу – тәжірибе мен байқағыштықты қажет ететін маңызды өнер еді. Бұл тәсіл ұрпақтан ұрпаққа ауызша беріліп отырды және әр халық өзіне тән жұлдызнамалық білім қорын қалыптастырды. Бүгінгі таңда бұл әдіс – адамзаттың ақыл-парасаты мен табиғатты терең түсінудің жарқын көрінісі.
Жұлдыздардың бағыт-бағдар берудегі рөлі
Түнгі аспан ежелден-ақ тек көркем көрініс қана емес, нақты іс-қимылдарға негіз болатын бағдар шамы болды. Әсіресе теңізде жаға көрінбейтін сәттерде аспандағы жарық нүктелер адамға сенімді тірек болды.
- Темірқазық жұлдызы әрдайым солтүстікті көрсететін тұрақты бағыт;
- Жұлдыздардың көкжиектегі қозғалысы ендікті анықтауға мүмкіндік берді;
- Белгілі шоқжұлдыздар жолдың «белгілері» іспетті қолданылды;
- Ай фазалары мен планеталардың орны қосымша бағдар ретіндегі мәнге ие болды;
- Жұлдыз сағаттары арқылы уақыт есептеліп, курс түзетілді.
Осындай табиғи әдістер бағыттан адаспай, теңіз кеңістігінде сенімді жүруге көмектесті.
Бағыт көрсеткен басты жұлдыздар
Кейбір жұлдыздар мен шоқжұлдыздар ерекше жарқырауымен және орнықтылығымен теңізшілердің негізгі сүйенішіне айналды. Олар тек Еуропа халықтары үшін ғана емес, басқа да мәдениеттер үшін маңызды рөл атқарды.
- Темірқазық жұлдызы. Солтүстік жарты шарда бұл жұлдыз аспан күмбезінің дәл ортасына жақын орналасқан. Ол басқа жұлдыздармен бірге қозғалмайтындықтан, теңізшілер үшін сенімді солтүстік бағдар қызметін атқарды. Кез келген түнде оған қарап жол бағытын нақтылау мүмкін болатын.
- Үлкен аю шоқжұлдызы. Бұл шоқжұлдыздағы жеті жарық жұлдыз «шөміш» пішінін құрайды. Шөміштің шеткі екі жұлдызын бір сызық бойымен жалғастырсаңыз – дәл Темірқазық жұлдызын табуға болады. Көптеген халықтар бұл шоқжұлдызды танып, оны бағдар ретінде қолданған.
- Оңтүстік Крест. Оңтүстік жарты шарда Темірқазық көрінбейтіндіктен, мұндағы теңізшілер осы шоқжұлдызды пайдаланған. Оның ұзын бағытын ойша жалғастыру арқылы оңтүстікті оңай табуға болатын. Полинезия, Португалия сияқты теңізшіл елдер үшін бұл өте маңызды болды.
- Орион шоқжұлдызы. Бұл – аспанның ең жарық шоқжұлдыздарының бірі. Ортасындағы үш жұлдыз қатарласа орналасқандықтан, түнгі аспанда оңай танылады. Оны бағдар ретінде ғана емес, маусымның ауысуын белгілейтін нышан ретінде де пайдаланған.
Ежелгі теңізшілердің жұлдызнамалық білімі
Әртүрлі өркениеттер аспан денелерін бақылау арқылы өзіне тән бағыт-бағдар жүйесін дамытты. Бұл білімдер ғасырлар бойы жинақталып, шежірелік тәжірибеге айналды.
- Полинезиялық шеберлер жүздеген жұлдыздың орналасуын, маусымға байланысты қозғалысын жатқа білген;
- Скандинавиялық викингтер күндіз күн тасы арқылы, түнде жұлдыздармен бағыт тапқан;
- Араб теңізшілері астролябия арқылы жұлдыздардың биіктігін өлшеп, нақты ендікті анықтай алған;
- Ежелгі Қытай теңізшілері жұлдыздық карталар жасап, теңіз жолдарын жоспарлаған;
- Үнді мен парсы астрономдары да навигацияға қажетті жұлдыз координаталарын анықтап отырған.
Бұл білімдер тек навигация емес, тұтас мәдени дәстүр мен ғылымның негізіне айналды.
Жұлдызға қарап бағыт алудың артықшылықтары
Жұлдыздармен бағыт табу әдісі көптеген жағынан теңдессіз болды. Ол технологияға тәуелсіз, табиғи әрі дәл есепке негізделген жүйе ретінде бағаланды.
- арнайы құрал-саймандарсыз іске асатын әдіс;
- жылдың кез келген мезгілінде, ашық аспан астында қолданыла береді;
- теңізде жаға көрінбегенде де бағытты нақты сақтауға мүмкіндік береді;
- магнит өрісіне тәуелсіз жұмыс істейді, компас бұзылған жағдайда балама қызмет атқарады;
- құралдардың көрсеткіштерін тексеру үшін қосымша сенімділік береді.
Мұндай әдістің қарапайымдылығы мен тиімділігі оны ғасырлар бойы теңізде пайдалануға мүмкіндік берді.
Жұлдыздарға қарап бағыт табу – адамзаттың табиғатты зерттеудегі ең көне әрі терең тәсілдерінің бірі. Бұл жүйе теңіз жолаушыларына жаңа жерлерді ашуға, ұзақ сапарларға шыдауға, және ең бастысы – қайда бара жатқанын сезінуге көмектесті. Адам мен жұлдыз арасындағы бұл үнсіз байланыс қазіргі күнге дейін өз құндылығын жоғалтқан жоқ. Ол өткеннің даналығын, байқағыштықты және ғарышпен үйлесімде өмір сүру қабілетін еске салады.
