Түнгі ауысымда жұмыс істеу ағзаға қалай әсер етеді
Мазмұны
Қазіргі заманның қарқынды өмірі адамдардан бейімделгіштік пен икемділікті талап етеді. Көптеген мамандық иелері үшін түнгі ауысым қалыпты жұмыс тәртібіне айналды. Дәрігерлер, күзетшілер, жүргізушілер мен өндіріс қызметкерлері басқалар ұйықтап жатқанда еңбек етуге мәжбүр. Алайда адам ағзасы табиғатынан күндіз белсенді, ал түнде тынығуға бейімделген. Сондықтан биологиялық ырғақтың бұзылуы денсаулыққа және психикалық күйге айтарлықтай әсер етеді.
Биологиялық ырғақтар және ішкі сағат
Адам денесі тәуліктік биоритмдерге бағынады — олар ағзаның барлық жүйесінің жұмысын реттейді. Табиғи жағдайда белсенділік күндіз артады, ал түнгі уақытта ағза қалпына келуге бағытталады. Түнде жұмыс істеген кезде бұл жүйе бұзылады. Ми сергек болуға тырысқанымен, физиологиялық тұрғыда демалуға дайын тұрады.
Мұндай жағдайда мелатониннің — ұйқы гормонының — түзілуі бәсеңдейді. Ал ол жасушалардың жаңаруына және иммундық қорғанысқа тікелей әсер етеді. Мелатониннің аздығы ағзаның әлсіреуіне, тез қартаюға және шаршағыштықтың күшеюіне әкеледі.
Дене саулығына әсері
Түнгі жұмыс ішкі мүшелердің қызметіне де әсер етеді. Күндіз ұйықтаған адамның ұйқы сапасы түнгі тынығумен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Себебі жарық пен қоршаған ортаның шудары терең ұйқыға кедергі келтіреді.
Физиологиялық өзгерістердің негізгі түрлері мыналар:
- жүрек-қан тамырлары жүйесінің қызметінің бұзылуы;
- қан қысымының және холестерин деңгейінің көтерілуі;
- зат алмасудың баяулауы;
- асқазан-ішек жолының жұмысындағы бұзылыстар мен артық салмақтың жиналуы.
Ғылыми зерттеулерге сәйкес, түнгі уақытта жұмыс істейтін адамдарда эндокриндік ауытқулар жиі байқалады. Гормондық теңгерімнің бұзылуы қант диабетінің екінші түрінің даму қаупін арттырады.
Психологиялық және когнитивтік өзгерістер
Ұйқының бұзылуы тек денеге ғана емес, психикаға да кері ықпал етеді. Ми толыққанды тыныға алмаған кезде зейін шоғырлануы төмендеп, есте сақтау мен ойлау қабілеті әлсірейді.
Түнгі жұмыс психикалық тепе-теңдікке келесі жолдармен әсер етеді:
- Тітіркенгіштіктің артуы. Созылмалы шаршау ұсақ жағдайлардың өзінде шамадан тыс реакция тудырады. Адам ашушаң болып, айналасындағыларға төзімсіз бола бастайды.
- Мотивацияның төмендеуі. Тұрақты шаршау жұмысқа және күнделікті істерге қызығушылықты азайтады, бұл өз кезегінде енжарлық пен эмоционалдық күйзеліске әкеледі.
- Әлеуметтік оқшаулану. Түнгі кесте көпшіліктің күндізгі өмір салтымен сәйкес келмейді, нәтижесінде жалғыздық пен байланыс тапшылығы сезіледі.
- Ақыл-ой қызметінің әлсіреуі. Ұйқының жетіспеушілігі логикалық ойлауды және шешім қабылдау қабілетін төмендетеді, бұл әсіресе жауапкершілігі жоғары мамандар үшін қауіпті.
Бұл факторлар уақыт өте келе жиналып, ұзақ мерзімді психоэмоционалдық бұзылыстарға әкелуі мүмкін.
Тамақтану және зат алмасу
Түнгі ауысым кезінде ағзадағы биохимиялық процестердің табиғи ырғағы өзгереді. Ас қорыту жүйесі түнде баяу жұмыс істейтіндіктен, тағам толық қорытылмайды. Көптеген адамдар энергияны қалпына келтіру үшін тәтті немесе майлы тағамдарды тұтынуға бейім болады, бірақ мұндай әдет керісінше әлсіздік тудырады.
Ағзаға түсетін жүктемені азайту үшін мына ұсыныстарды ұстанған жөн:
- ұйқы алдында артық тамақтанбау;
- көкөніс пен ақуызға бай тағамды көбірек жеу;
- кофе мен энергетикалық сусындарды шектеу;
- жеткілікті мөлшерде су ішу.
Дұрыс тамақтану энергия деңгейін тұрақты ұстап, ішкі ағзалардың күйін жақсартуға көмектеседі.
Зиянды азайту жолдары
Түнгі жұмыс кезінде ағзаға бейімделу үшін арнайы шаралар қажет. Толықтай бейімделу мүмкін болмаса да, кері әсерді азайтуға болады.
- Ұйқы гигиенасын сақтау. Күндізгі демалысқа қолайлы жағдай жасау маңызды — бөлмені қараңғылау, шуды азайту және көзге арналған маска пайдалану. Тұрақты кесте биологиялық ырғақтың қалпына келуіне көмектеседі.
- Рационалды тамақтану тәртібі. Ауысым алдында жеңіл кешкі ас, ал жұмыстан кейін толыққанды таңғы ас ішу метаболизмді қолдап, артық тамақтануды болдырмайды.
- Қозғалыс белсенділігі. Жеңіл жаттығулар мен серуендер серотониннің түзілуін арттырып, көңіл күйді жақсартады.
- Стресті бақылау. Медитация, тыныс алу жаттығулары және сүйікті ісімен айналысу эмоционалдық тепе-теңдікті сақтайды.
- Медициналық тексеруден өту. Дәрігерге жүйелі түрде қаралу түнгі жұмыстың салдарын ерте анықтауға және алдын алуға мүмкіндік береді.
Бұл кеңестер ағзаның бейімделуін жеңілдетіп, еңбек қабілетін сақтауына ықпал етеді.
Түнгі ауысымда жұмыс істеу адамнан үлкен төзімділік пен жауапкершілікті талап етеді. Дегенмен ұйқы тәртібіне, тамақтануға және эмоционалдық күйге мұқият қарау түнгі жұмыстың зиянын азайта алады. Өзіне қамқорлық танытқан адам кәсіби міндетін де, денсаулығын да сақтай алады, ал бұл — ұзақ әрі белсенді өмірдің кепілі.
