Арыстандар туралы 26 қызықты дерек

Арыстан ежелден бері күштің, батырлықтың және биліктің символы саналады. Бұл асқақ жыртқыштар адамзат тарихында ерекше орын алып, өнер мен мәдениетте мәңгілік бейнеге айналды. Олардың образы көптеген халықтардың аңыздарында, елтаңбаларында және сәулет туындыларында кездеседі. Қатаң мінезі мен айбынды түріне қарамастан, арыстан күрделі мінез-құлыққа және жоғары ұйымдасқан әлеуметтік жүйеге ие жануар. Ғалымдар оларды зерттеген сайын, бұл аңдардың өмірі бұрын ойлағаннан да қызықты әрі күрделі екені анықталуда. Төменде африкалық даланың патшалары жайлы 26 таңғаларлық дерек келтірілген.

1. Арыстандар – нағыз әлеуметтік өмір сүретін жалғыз мысық тұқымдас аңдар. Олар прайд деп аталатын топпен өмір сүреді, оған бірнеше еркек, бірнеше ұрғашы және күшіктер кіреді. Мұндай құрылым олардың бірлесе аң аулап, өз аумағын қорғауына мүмкіндік береді.
2. Прайдтың мөлшері қорек қоры мен жер көлеміне байланысты өзгеріп отырады. Кей топтарда бес-алты, ал кейде отызға дейін арыстан өмір сүруі мүмкін. Әр ұрғашының өз міндеті бар және бәрі қатаң иерархияны сақтайды.
3. Еркектердің басты міндеті – топты қорғау және аумақ шекарасын белгілеу. Олар өз иісін қалдырып, қатты ақырып белгі береді. Арыстанның ақырған дауысы сегіз шақырымға дейін естіледі.
4. Ұрғашы арыстандар – басты аңшылар. Олар үйлесімді әрекет етіп, олжаны айнала қоршайды да, ең ыңғайлы сәтте шабуыл жасайды. Мұндай тәсіл табысты аңшылыққа кепіл болады.
5. Еркектер топты қорғайды, бірақ көбіне ұрғашылар тамақ әкеледі. Дегенмен алдымен етті еркектер жейді, ал аналар мен күшіктер тек содан кейін тамақтанады.
6. Арыстандардың негізгі қорегі – антилопа, зебра және буйвол. Кейде олар жираф немесе жас пілге де шабуыл жасайды, егер басқа олжа табылмаса.
7. Арыстан қысқа қашықтықта сағатына 60 шақырымға дейін жүгіре алады. Бірақ ұзақ қуып жетуге төзімсіз, сондықтан олардың артықшылығы – тактика мен бірлескен әрекет.
8. Бұл жыртқыштар көбіне түнде аң аулайды. Қараңғылық оларға жасырынуға көмектесіп, салқын ауа энергияны үнемдеуге мүмкіндік береді.
9. Арыстандар бір-бірін иіскеу немесе маңдайымен түйісу арқылы қарсы алады. Бұл әрекет достық пен өзара танудың белгісі саналады.
10. Еркектің қалың жалпы тек сұлулық үшін емес, қорғаныш қызметін де атқарады. Ол шайқас кезінде мойынды қорғайды және түнде жылуды сақтайды.
11. Жалдың түсі жас пен гормон деңгейіне байланысты өзгереді. Қаралау жал тәжірибелі және күшті арыстандарға тән, сондықтан аналықтар үшін олар тартымдырақ.
12. Ұрғашы арыстан күшіктерін прайдтан жырақта туады. Алғашқы апталарда оларды ешкімге көрсетпей, жасырын ұстайды.
13. Күшіктердің терісінде леопардтың дақтарына ұқсас өрнектер болады. Бұл оларға шөп арасында жақсы жасырынып, жыртқыштардан сақтануға көмектеседі.
14. Кішкентай арыстандар үш аптадан кейін ет жеуді бастайды. Дегенмен алты айға дейін анасының сүті олардың негізгі қорегі болып қала береді.
15. Табиғи ортада арыстандар шамамен 10–14 жыл өмір сүреді. Ал хайуанаттар бағында бұл мерзім әлдеқайда ұзақ, себебі олар қауіптен қорғалған және тұрақты тамақтанады.
16. Еркектер сирек қартайғанға дейін өмір сүреді, өйткені олар үнемі аумақ пен билік үшін күреседі. Жеңілгендері прайдтан қуылып, жалғыздықта тіршілік етеді.
17. Жаңа басшы прайдты басып алғанда, алдыңғы еркектің күшіктерін өлтіріп тастауы мүмкін. Бұл ұрғашылардың қайта ұрықтануына жол ашады.
18. Бір прайдтағы аналықтар әдетте туыстар. Олар туған тобында өмір бойы қалады, ал жас еркектер есейген соң басқа аумақ іздеп кетеді.
19. Бір прайдтың иелігі шамамен 250 шаршы километрге жетуі мүмкін. Бұл аумақ қатал қорғалып, бөтен арыстандардың кіруіне жол берілмейді.
20. Ыстық күндері арыстандар тәулігіне жиырма сағатқа дейін ұйықтайды. Қалған уақытын олар аң аулауға және топты қорғауға арнайды.
21. Жас арыстандар жиі ойнап күреседі. Бұл ойындар болашақта аң аулау мен шайқасуға қажетті дағдыларды дамытады.
22. Африка мәдениетінде арыстан – ерлік пен қорғанның нышаны. Оның бейнесі көне ғибадатханаларда, елтаңбаларда және ақшаларда кездеседі.
23. Арыстанның үні әртүрлі мағына бере алады: ескерту, қауіп төндіру немесе бауырластық сезімін білдіру. Оның төмен жиілікті ақыры жақын жерде тұрған адамға діріл арқылы сезіледі.
24. Ақ түсті арыстандар – жеке түр емес, табиғи мутация нәтижесі. Олардың жүні пигменттің аздығынан ағарып көрінеді.
25. Соңғы жүз жылда арыстандар саны 80 пайыздан астам азайды. Бұған браконьерлік, мекендеу ортасының тарылуы және адаммен қақтығыс себеп болды.
26. Қазіргі таңда арыстандар халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының бақылауында. Көптеген елдерде қорықтар мен ұлттық парктер құрылып, олар табиғи жағдайда өмір сүруге мүмкіндік алып отыр.

Арыстан – жабайы табиғаттың айбары мен тепе-теңдігінің бейнесі. Бұл жыртқыштарды сақтау тек бір түрді қорғау емес, тұтас экожүйенің тұрақтылығын сақтау деген сөз. Табиғаттағы әр тіршілік иесі сияқты арыстан да планетаның тепе-теңдігін қамтамасыз етеді. Адамзат оларды қорғау арқылы өз болашағын да сақтайды.