Кенжеғали Сағадиев ғылым мен білім саласында несімен танылды
Мазмұны
Әрбір елдің ғылыми және білім беру дамуының тарихы ұлттық интеллектуалдық элитаның қалыптасуына салмақты үлес қосқан көрнекті тұлғалардың есімдерімен ажырамас байланысты. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында білімнің негізгі салаларының даму бағыттарын айқындаған дарынды ғалымдарды, педагогтарды және ғылым ұйымдастырушыларын көп тәрбиеледі. Мұндай тұлғалар арасында Кенжеғали Сағадиев ерекше орын алады — ол өмірін академиялық ортаға қызмет етуге және білім беру жүйесін реформалауға арнаған адам. Оның көпқырлы мансабы математика мен кибернетика саласындағы іргелі зерттеулерді де, республиканың оқу орындарын жаңғыртудағы практикалық жұмысты да қамтиды. Осы ерекше қайраткердің жетістіктерін егжей-тегжейлі қарастырайық.
Математика және кибернетика саласындағы ғылыми жетістіктер
Кенжеғали Сағадиев ең алдымен дарынды математик және басқару теориясы бойынша маман ретінде танылды. Жас кезінде кандидаттық диссертацияны қорғап, ол күрделі жүйелерді және оңтайландыру әдістерін зерттеуді жалғастырды. Ғалымның кибернетика саласындағы еңбектері Қазақстанда ғана емес, шет елде де әріптестерінің жоғары бағасын алды.
Ғылыми қызметтің негізгі бағыттары мыналарды қамтыды:
- техникалық процестерді және экономикалық құбылыстарды сипаттауға арналған математикалық модельдерді жасау;
- ақпарат белгісіздігі жағдайында шешім қабылдау алгоритмдерін зерделеу;
- кәсіпорындарды басқарудың автоматтандырылған жүйелеріне арналған теориялық база құру;
- шаруашылықтың әртүрлі салаларында ресурстарды оңтайлы жоспарлау әдістерін зерттеу.
Оның еңбектерінің нәтижелері сол кездегі халық шаруашылығының көптеген салаларында қолданыс тапты. Зерттеушінің жарияланымдары жетекші академиялық журналдарда үнемі пайда болды. Әріптестер теориялық әзірлемелердің тереңдігін және олардың практикалық қолданылуын атап өтті.
Ғылым академиясындағы ұйымдастырушылық жұмыс
Зерттеу қызметімен қатар Сағадиев ғылыми жұмысты ұйымдастырумен белсенді айналысты. Қазақ ССР Ғылым академиясын басқару оның мансабының маңызды кезеңіне айналды, мұнда әкімшілік таланттары және үлкен ұжымдардың жұмысын үйлестіре білу қабілеті көрінді. Академияның вице-президенті, кейін президенті қызметінде ол бірқатар маңызды өзгерістерге бастама жасады.
Сол кезеңнің негізгі бастамалары мыналарды қамтыды:
- Ғылыми институттардың материалдық-техникалық базасын нығайту зерттеулердің сапасын арттыруға мүмкіндік берді. Заманауи жабдықты сатып алу қазақстандық ғалымдарға әлемдік стандарттар деңгейінде эксперименттер жүргізуге мүмкіндік берді. Бұл республикаға жас перспективалы мамандарды тартты.
- Халықаралық ынтымақтастықты дамыту шетелдік әріптестердің озық әзірлемелеріне қол жеткізуді ашты. КСРО және басқа елдердің жетекші ғылыми орталықтарымен байланыс орнату тәжірибе алмасуға ықпал етті. Қазақстандық зерттеушілер бірлескен жобаларға қатысуға мүмкіндік алды.
- Жас ғалымдарды қолдау кадрлық саясаттың басым бағытына айналды. Дарынды жастар үшін мансаптық өсу жағдайларын жасау ұрпақтар сабақтастығын қамтамасыз етті. Аспирантураның көптеген түлектері кейіннен ғылым докторлары және ғылыми бағыттардың жетекшілері болды.
Осы шаралардың арқасында Қазақстан академиялық ортасы дамудың қуатты серпіліс алды. Республикалық ғылымның беделі әлемдік қоғамдастық көзінде айтарлықтай нығайды.
Тәуелсіз Қазақстанда білім беру жүйесін реформалау
Ел тәуелсіздік алғаннан кейін Сағадиев Білім және ғылым министрлігін басқарды, онда түбегейлі өзгерістер қажеттілігімен бетпе-бет келді. Кеңестік жүйе нарықтық экономиканың жаңа шындығына және халықаралық стандарттарға бейімделуді талап етті. Министр өзін танымал емес, бірақ қажетті қадамдарға дайын батыл реформатор ретінде көрсетті.
Негізгі реформалар келесі салаларды қамтыды:
- «бакалавриат — магистратура — докторантура» үлгісі бойынша жоғары білім берудің көпдеңгейлі жүйесін енгізу;
- білім беру баспалдағының барлық сатыларына арналған мемлекеттік оқыту стандарттарын әзірлеу;
- мамандарды даярлау сапасын бағалаудың ұлттық жүйесін құру;
- университеттердің оқу бағдарламаларын қалыптастыру және қаржыны басқару мәселелеріндегі автономиясын кеңейту;
- ел жоғары оқу орындары арасында студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлығын ынталандыру;
- Болон процесіне қосылу арқылы қазақстандық білім беруді халықаралық кеңістікке біріктіру.
Бұл өзгерістер педагогикалық қоғамдастықтың консервативті бөлігінің қарсылығына тап болды. Алайда кейінгі жылдар таңдалған бағыттың дұрыстығын көрсетті, себебі қазақстандық дипломдар шетелде танылатын болды.
Инновациялық инфрақұрылымды дамытуға қосқан үлесі
Ғылым мен өндіріс арасындағы байланыстың маңыздылығын түсіне отырып, Сағадиев инновациялық экожүйені құруға ерекше назар аударды. Оның қатысуымен республикада ғалымдарға өздерінің әзірлемелерін коммерцияландыруға көмектесуге арналған алғашқы технопарктер мен бизнес-инкубаторлар пайда болды. Мұндай құрылымдар академиялық орта мен бизнес-қоғамдастық арасындағы көпір болды.
Инновациялық инфрақұрылымды дамыту бірнеше бағытты қамтыды:
- Технологияларды трансферттеуге жағдай жасау ғылыми ұжымдарға кәсіпорындар арасынан тапсырыс берушілерді табуға мүмкіндік берді. Әзірленген зияткерлік меншікті қорғау механизмдері өнертапқыштық белсенділікті ынталандырды. Ғалымдар бюджеттен тыс көздерден қосымша қаржыландыру алу мүмкіндігін алды.
- Стартаптарды қолдауға арналған венчурлық қорларды қалыптастыру жоғары оқу орындарының түлектері қатарынан жас кәсіпкерлерге жол ашты. Перспективалы жобаларға мемлекеттік инвестициялар көптеген топтарға инновациялық идеяларды іске асыруға көмектесті. Қазақстандық шығу тегі бар жоғары технологиялық компаниялардың табысты мысалдары пайда болды.
- Ғылыми жобалардың конкурстарын ұйымдастыру зерттеулердің ең перспективалы бағыттарын анықтауға ықпал етті. Жеңімпаздар жұмыстарды жүргізуге және нәтижелерді енгізуге гранттар алды. Мұндай жүйе ғылымды қаржыландыруға арналған бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігін арттырды.
Осы бастамалардың арқасында елде инновациялық кәсіпкерлік мәдениеті қалыптаса бастады. Жастар дәстүрлі жұмысқа орналасудан басқа балама мансаптық траекторияларды көрді.
Халықаралық тану және наградалар
Сағадиевтің еңбектері ел ішінде де, халықаралық деңгейде де танылды. Оған құрметті атақтар берілді, Қазақстанның мемлекеттік наградалары оның отандық ғылымды дамытуға қосқан үлесін атап өтеді. Халықаралық ұйымдар да қазақстандық ғалым мен әкімшінің қызметін жоғары бағалады.
Ең маңызды таныстықтар арасынан мыналарды атап өтуге болады:
- беделді шетелдік академиялар мен ғылыми қоғамдардың мүшелігі;
- әртүрлі елдердің жетекші университеттерінің құрметті докторлық дәрежелері;
- ірі халықаралық конференцияларда баяндамалармен сөйлеуге шақырулар;
- халықаралық білім беру ұйымдарындағы сараптамалық кеңестердің жұмысына қатысу;
- халық алдындағы еңбектері үшін Қазақстан Республикасының мемлекеттік ордендері мен медальдары.
Мұндай кең тану тұлғаның ауқымдылығы және қол жеткізілген нәтижелердің маңыздылығын куәландырады. Қазақстандық қайраткердің аты туған республикадан әлдеқайда алыс жерлерде белгілі болды.
Педагогикалық қызмет және кадрлар даярлау
Әкімшілік жұмыстың жүктелуіне қарамастан, Сағадиев оқытушылық қызметін ешқашан тоқтатқан жоқ. Студенттердің көптеген ұрпақтары оның математикалық пәндер мен басқару теориясы бойынша дәрістерін тыңдады. Профессордың тәрбиеленушілері оның күрделі ұғымдарды қолжетімді түсіндіре білуін және ғылыми жұмысқа шабыттандыруын атап өтеді.
Педагогикалық мұра мыналарды қамтиды:
- ғылыми жетекшілік астында ондаған кандидаттар мен ғылым докторларын даярлау;
- жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулықтар мен әдістемелік құралдар жасау;
- математиканың арнайы бөлімдері бойынша авторлық дәріс курстарын оқу;
- дипломдық жобалар мен магистрлік диссертацияларға басшылық ету;
- аттестаттау комиссиялары мен сараптамалық кеңестердің жұмысына қатысу.
Профессордың көптеген шәкірттері кейіннен өздері атақты ғалымдар және жетекшілер болды. Олар ұстазы қалыптастырған дәстүрлерді жалғастырып, білімді жаңа ұрпақтарға жеткізуде. Осылайша республиканың жоғары білім беру жүйесінің бәріне әсері таралатын ғылыми мектеп қалыптасады.
Кенжеғали Сағадиевтің қызметі ұлттың интеллектуалдық әлеуетін дамытудың әртүрлі аспектілерін қамтиды және бір адамның бүкіл салаларға ықпал ету мүмкіндіктерін көрсетеді. Оның реформаларға деген көзқарасы ғылыми негізділікті практикалық реализммен біріктірді, бұл трансформация кезеңінің көптеген қателерінен аулақ болуға мүмкіндік берді. Осы көрнекті қайраткердің мұрасы ел игілігіне жұмыс істеуін жалғастыруда, себебі ол құрған институттар мен механизмдер бүгінгі күнге дейін қызмет етеді. Жас ғалымдар мен әкімшілерге қоғам игілігіне маңызды нәтижелерге жету жолдарын түсіну үшін мұндай адамдардың өмірбаянын зерттеу пайдалы.
