Жердің кейбір бөліктерінде неге мүлдем жаңбыр жаумайды
Мазмұны
Жаңбыр – жер бетіндегі тіршіліктің ажырамас бөлігі. Ол өзен-көлдерді толтырып, өсімдіктерге нәр береді және климаттық тепе-теңдікті сақтайды. Алайда планетамызда жаңбыр мүлде болмайтын немесе өте сирек түсетін аймақтар бар. Мұндай өңірлер ғалымдарды ғасырлар бойы таңғалдырып келеді. Неліктен бұл жерлерде аспан үнемі ашық, ал бұлттар жаңбыр әкелмейді? Бұл сұрақтың жауабы климат, география және атмосфера процестерінің ерекшеліктерінде жатыр.
Жаңбыр қалай түзіледі
Жаңбырдың пайда болу механизмін түсіну үшін алдымен оның түзілу шарттарын білу керек. Атмосферадағы су буы салқындап, ұсақ тамшыларға айналады, содан кейін олар бірігіп ауырлап, жерге жаңбыр түрінде түседі.
Жаңбырдың түсуі үшін келесі жағдайлар қажет:
- Ауада жеткілікті мөлшерде ылғал болуы керек. Мұхиттар мен теңіздерден булану неғұрлым көп болса, соғұрлым бұлт түзілу ықтималдығы жоғары болады.
- Су буының конденсациялануы қажет. Бұл үшін ауа жоғары көтеріліп, салқындап, шық нүктесіне жетуі тиіс.
- Ауаның қозғалысы маңызды рөл атқарады. Жоғары бағытталған ағындар бұлттардың түзілуіне жағдай жасайды, ал төмен түсетін ағындар керісінше, оған кедергі келтіреді.
Осы шарттардың біреуі орындалмаса, жауын-шашын сирек болады немесе мүлде тоқтайды.
Географиялық факторлардың әсері
Жер шарының климаты біркелкі емес. Жауын-шашынның мөлшері рельефке, жел бағытына және мұхиттардан қашықтыққа байланысты өзгереді. Кейбір аймақтарда табиғат осындай факторлардың ерекше үйлесімін жасап, жаңбыр жаууына мүмкіндік бермейді.
Жаңбырдың болмауының негізгі себептері:
- мұхиттар мен теңіздерден алшақтық;
- таулардың ылғалды ауа ағындарын бөгеп, көлеңке аймақ құруы;
- құрғақ желдер мен суық ағыстардың ықпалы;
- жоғары қысым белдеулері, ауа көтерілуіне тосқауыл болуы;
- қатты қызған жер беті мен ылғалдың тез булануы.
Бұл факторлар жиі біріге әсер етіп, жаңбырсыз шөлді аймақтардың қалыптасуына әкеледі.
Жаңбыр сирек түсетін жерлер
Планетамызда жауын-шашын жылдар бойы, тіпті ғасырлар бойы түспейтін ерекше аймақтар бар. Мұндай өңірлердің климаты өте қатал, ал тіршілік тек ерекше бейімделген организмдерге ғана тән.
- Атакама шөлі (Оңтүстік Америка). Бұл Чили аумағындағы ең құрғақ өңір. Кей жерлерінде жаңбыр ондаған жыл бойы жаумайды, ал ауа ылғалдылығы 10%-дан аспайды. Мұның себебі – Перу суық ағысы мен Анд тауларының ылғал әкелетін желдерге тосқауыл болуы.
- Сахара шөлі (Африка). Әлемдегі ең үлкен ыстық шөл. Мұнда күндіз аптап ыстық, ал түнде суық. Ауа массалары үнемі төмен қарай қозғалып, бұлттардың түзілуіне мүмкіндік бермейді.
- Орталық Австралия. Бұл өңір мұхиттардан өте алыс орналасқан, сондықтан ылғалды ауа мұнда жетпейді. Жауын-шашын сирек түседі, ал топырақтың көп бөлігі жыл бойы құрғақ күйінде қалады.
- Антарктиданың полярлық шөлдері. Мұз бен қар қалың болғанымен, мұнда да жауын-шашын жоқтың қасы. Төмен температураның әсерінен ауа ылғал ұстай алмайды, ал түскен қар жылдар бойы ерімей жатады.
Бұл мысалдар табиғаттағы жауын-шашынның болмауы күрделі климаттық себептердің нәтижесі екенін көрсетеді.
Неліктен кей аймақтарда бұлт түзілмейді
Кейбір аймақтарда ауа массалары үнемі төмен қарай қозғалып, бұлттардың пайда болуына жол бермейді. Мұндай жоғары қысымды аймақтарда ауа құрғақ әрі жылы болады. Ол салқындамайтындықтан, су буы конденсацияланбайды, демек жаңбыр да жаумайды.
Сонымен қатар мұхиттардағы суық ағыстар да әсер етеді. Мысалы, Перу немесе Канар ағыстары төменгі ауа қабатын салқындатып, булануды тежейді. Таулы аймақтарда да осындай құбылыс байқалады: ылғалды жел тауға соғылып, жаңбырын бір беткейде қалдырады, ал екінші жағы құрғақ «жауын көлеңкесіне» айналады.
Бұл процестер Жердің климаттық жүйесінің рельеф пен температураға қаншалықты тәуелді екенін дәлелдейді.
Құрғақ аймақтардың маңызы
Жаңбырсыз өңірлер табиғат үшін маңызсыз емес. Керісінше, олар климаттық тепе-теңдіктің маңызды бөлігі болып саналады.
Құрғақ аймақтардың экологиялық рөлі мыналармен сипатталады:
- олар атмосфера айналымын реттеп, ауа ағындарының бағытына әсер етеді;
- шөлдер мен полярлық аймақтар Күн сәулесін шағылыстырып, Жердің температурасын тұрақтандырады;
- экстремалды жағдайларға бейімделген ерекше өсімдіктер мен жануарлар мекендейді;
- мұндай өңірлерді зерттеу климаттың өзгеруін болжауға және шөлейттенудің алдын алуға көмектеседі;
- олар табиғаттың төзімділігі мен бейімделу қабілетін көрсететін табиғи зертхана іспетті.
Жаңбырдың болмауы табиғаттағы үйлесімнің бұзылғанын емес, оның әртүрлілігі мен күрделілігін көрсетеді.
Бір қарағанда жаңбырсыз аймақтар тіршілікке қолайсыз болып көрінеді. Алайда олар Жердің жалпы климаттық тепе-теңдігінің ажырамас бөлігі. Ауа, су және жылу айналымының өзара байланысы дәл осы контраст арқылы реттеледі. Табиғаттың осындай ерекшеліктерін түсіну бізге қоршаған ортаны тереңірек танып, оны сақтаудың маңызын ұғынуға мүмкіндік береді.
