Жерасты лавалық құбырлар табиғи үңгірлерге қалай айналады
Мазмұны
Табиғат тек көркемдігімен ғана емес, сонымен қатар жер қойнауында қалыптасатын ерекше бедерлерімен де таңғалдырады. Солардың бірі – жанартау әрекеттерінің нәтижесінде пайда болатын лавалық түтіктер. Бұл қуыс арналар уақыт өте келе нағыз үңгірлерге айналып, өзінің күрделі құрылымы мен жұмбақ атмосферасымен адамзат назарын өзіне аударады. Лаваның жер астында қалайша қуыстар қалдыратынын түсіну үшін, алдымен магмалық ағындардың қозғалысы мен оның ұзақмерзімді әсерін қарастырған жөн. Осы үдеріс табиғаттағы бұзылу мен қайта құрылудың үйлесімін айқын көрсетеді.
Лавалық түтік дегеніміз не
Лавалық түтік – жанартау атқылауы кезінде базальт лавасының ішінде пайда болатын жерасты туннелі. Отты масса жер бетімен ағып бара жатқанда, оның үстіңгі қабаты салқындап, қатты қабық түзеді. Ал оның астындағы сұйық лава қозғалысын жалғастырып, жер астына еніп кетеді. Бір сәтте лава ағыны тоқтап, ішкі сұйықтық ағып кетеді де, артында қуыс түтік қалады.
Мұндай түтіктердің ені бірнеше метрден ондаған метрге дейін жетуі мүмкін. Оның ішкі қабырғаларында қатып қалған лаваның іздері байқалады, ал төбесінде магмалық ағындар қалдырған сталактитке ұқсас құрылымдар түзіледі. Бұл тамшылар әктас үңгірлеріндегі сияқты судан емес, тікелей лаваның ыстық әсерінен қалыптасады.
Жерасты қуыстарының түзілуіне қажетті жағдайлар
Лавалық түтік әрбір жанартау атқылауында түзіле бермейді. Мұндай геологиялық құбылыстың пайда болуы үшін бірнеше нақты факторлар қажет:
- лаваның жоғары ағымталдығы;
- ағын жылдамдығының тұрақты болуы;
- температура айырмашылығының біркелкі таралуы;
- жер бедерінде еңістің болуы;
- атқылаудың ұзаққа созылуы.
Егер осы жағдайлардың біреуі орындалмаса, лава ағыны толық қатып, қуыс түтік түзіле қоймайды. Тек үйлесімді физикалық және климаттық шарттар қалыптасқанда, мыңдаған жылдарға сақталатын тұрақты тоннельдер пайда болады.
Лавалық түтіктің үңгірге айналу жолы
Жанартау белсенділігі тоқтағаннан кейін, қуыс туннель табиғи өзгерістерге ұшырайды. Уақыт өте келе бұл кеңістікке ауа, ылғал, тіпті тірі организмдер де ене бастайды. Осы факторлар лавалық түтікті табиғи үңгірге айналдыратын басты тетіктерге айналады.
- Ішкі қабырғалардың эрозияға ұшырауы. Жел, су мен температураның ауытқуы лавалық құрылымды біртіндеп бұзады. Бұл процестер нәтижесінде жарықтар, ойықтар және қосалқы өткелдер түзіледі. Жаңбыр суы үңгірге түссе, ол әлсіз жерлерді жуып, эрозияны күшейтеді.
- Төбенің опырылуы. Туннельдің кей бөліктері әлсіреп, шөгуі мүмкін. Осылайша тас үйінділері, күмбездер немесе табиғи терезелер пайда болады. Жер төбесінің құлауы кейде үңгірге жаңа кіреберістердің түзілуіне әкеледі.
- Тірі ағзалардың қоныстануы. Лишайниктер, бактериялар, кейбір бунақденелілер үңгір ішіне қоныстанып, ондағы жағдайды өзгертеді. Олар микроклиматқа әсер етіп, ылғал мен температураның тұрақты болуына ықпал етеді.
- Беткі қабаттың желге ұшырауы. Жел үңгір ішіне енгенде, ұсақ шаң-тозаңды үрлеп, ішкі кеңістікті тазартады. Соның нәтижесінде қабырғалар тегістеліп, ерекше бедерлер қалыптасады. Табиғи аркалар мен ирек төбелер пайда болады.
Осы процестер лавалық түтікті тек геологиялық құрылым емес, сонымен қатар тірі микрожүйеге айналдырады.
Мұндай үңгірлердің ерекшеліктері
Лавалық үңгірлер карстық үңгірлерден тек пайда болуымен ғана емес, сыртқы белгілерімен де өзгешеленеді. Олардың басты сипаттары:
- толқынды, тегіс қабырғалар;
- арна тәрізді біртұтас пішін;
- төбеде қатқан лавадан түзілген тамшылар;
- едені тығыздалған күлмен немесе қатып қалған лавамен жабылған;
- сталактиттер мен сталагмиттердің болмауы;
- әктас тұнбаларының жоқтығы.
Сондықтан мұндай үңгірлер геологтар мен спелеологтардың қызығушылығын тудырып, көптеген елдерде туристік нысан ретінде қорғалады.
Лавалық үңгірлер қайда кездеседі
Жер бетінде лавалық құрылымдар жиі кездесетін бірнеше аймақ бар. Бұл жерлердің геологиялық тарихы мен жанартау белсенділігі олардың ерекшелігін анықтайды.
Көп таралған аймақтар:
- Гавайи (АҚШ);
- Исландия;
- Канар аралдары (Испания);
- Камчатка түбегі (Ресей);
- Аустралия;
- Реюньон аралы (Франция).
Бұл өңірлердегі көптеген үңгірлер ерекше қорғауға алынып, табиғи мұра ретінде қарастырылады. Мысалы, Гавайидегі Казумура үңгірі ұзындығы бойынша әлемдегі ең үлкен лавалық үңгір болып саналады.
Жанартау әрекеті аяқталған соң, оның ізінде тек күл немесе тас емес, керемет күрделі табиғи құрылыстар қалады. Лавалық түтіктердің үңгірге айналуы – Жердің ішкі өмірінің айғағы. Бұл білім тек ғылым үшін ғана емес, сонымен қатар табиғатты ұқыпты қорғау үшін де маңызды. Үңгір ішіндегі үнсіз кеңістікке көз жүгірткенде, біз жер шарының ежелгі тарихына үңілгендей боламыз.
