Жел тас «саңырауқұлақтар» мен басқа формаларды қалай қалыптастырады
Мазмұны
Қоршаған орта әрдайым табиғи үрдістердің ықпалымен түрленіп отырады, олардың ішінде ауа қозғалысының әсері ерекше орын алады. Ұзақ уақыт ішінде жер бедері өзгере отырып, кейде күтпеген силуэттерге ие болады және бұл құбылыстар зерттеушілер үшін талай сұрақ тудырады. Уақыт өте келе осындай пішіндерді бақылау табиғат пен атмосфераның өзара байланысын жақсырақ түсінуге мүмкіндік береді. Әр өңірдегі бедер әртүрлі әсерге ұшырайды, сондықтан тас құрылымдар алуан түрлі болып келеді. Осы мақалада желдің тас «саңырауқұлақтарды» және басқа да ерекше бедер элементтерін қалай қалыптастыратыны түсіндіріледі.
Эолдық үгілу дегеніміз не
Жел қатты жылдамдықпен қозғалатын құм бөлшектерін, шаңды және ұсақ сынықтарды тасымалдайды. Сол бөлшектер тастарға соғылып, олардың бетін біртіндеп тегістейді немесе керісінше өткір жиектер жасайды. Әртүрлі аймақтарда үгілу дәрежесі бірдей болмайды, сондықтан бедер әрқалай өзгереді.
Төменде жел әсерін күшейтетін негізгі факторлар берілген.
- ауа ағынының бағыты төменгі бөліктің көбірек қажалуына себеп болады, себебі соғылған бөлшектер көбіне сол аймаққа тиеді;
- ылғалдылықтың төмендігі үгілу жылдамдығын арттырады, өйткені құрғақ жыныстар тез мүжіліп, желге оңай ұшырайды;
- жыныс қаттылығы нәтиженің сипатын анықтайды, қатты қабаттар ұзақ сақталып, ал жұмсақ бөліктер жылдам бұзылады.
Осы жағдайлар жер бетінде өте ерекше табиғи мүсіндердің қалыптасуына жол ашады.
Тас «саңырауқұлақтардың» пайда болу механизмі
Тас «саңырауқұлақтар» ірі жоғарғы тақтайша мен жіңішке төменгі бөліктен тұрады. Осындай контраст пішінге саңырауқұлаққа ұқсас көрініс береді. Мұндай құрылымдар ұзақ уақыт бойы желдің үнемі соғуы және құм таситын ауа ағындарының әсері арқылы қалыптасады.
Төменде олардың пайда болуындағы негізгі кезеңдер көрсетілген.
- Төменгі бөліктің мүжілуі жылдам жүреді. Жұмсақ жыныстардан тұратын іргетас құм бөлшектерінің соққысынан тез қажалып, жіңішкере бастайды. Жоғарғы тақтайша қаттырақ жыныстан түзілгендіктен, ұзақ уақыт бойы өзгеріссіз қалады.
- Үстіңгі қабат үгілуге азырақ ұшырайды. Кең тастар төменгі аймақтарды ішінара көлеңкелеп, желдің тікелей әсерін әлсіретеді. Соның нәтижесінде жоғарғы бөлік кең күйінде сақталады және біртіндеп «қалқан» тәрізді пішінге енеді.
- Қырлары күрделене түседі. Жылдар бойғы үгілу нәтижесінде ойықтар, бұжырлар және жұмыр пішіндер пайда болады. Бұл элементтер мүсінді дараландырып, табиғи ескерткішке айналдырады.
Мұндай нысандар көбіне ашық аумақтарда, шөлдерде немесе жел күші жоғары аймақтарда жиі кездеседі.
Жел қалыптастыратын өзге де құрылымдар
Эолдық әрекет тек «саңырауқұлақтармен» шектелмейді. Әлемнің түрлі бөліктерінде желдің ұзақ әсерінен пайда болған аркалар, ойықтар, қырлы беттер мен бұдырлы пішіндер көптеп кездеседі. Әрбір аймақтың геологиясы ерекше болғандықтан, бедер де өзіндік сипатқа ие.
Төмендегі тізімге назар аударған дұрыс, себебі әр мысал жел процестерінің алуан қырын көрсетеді.
- аркалық тесіктер әр бөліктің әртүрлі дәрежеде мүжілуі нәтижесінде түзіледі;
- тау жоталарының етегіндегі ойықтар құм ағыны төменгі сегментке көбірек соғылған жағдайда қалыптасады;
- қырлы беттер әр қабаттың беріктігі әртүрлі болғанда пайда болады, қатты қабаттар сақталып, жұмсақ бөліктер жойылады.
Осы ерекшеліктер желдің бедерге үздіксіз ықпалын айқын көрсетеді.
Жер бедері уақыт өте келе өзгеріп, мүлде жаңа көріністерге ие болады. Тіпті ең үлкен жыныстар да баяу мүжілу арқылы ерекше пішіндерге айналады. Бұл табиғи өзгерістер біздің планетадағы процестердің қаншалықты күрделі және көпқырлы екенін тағы да дәлелдейді.
Жел қалыптастырған пішіндер табиғаттың шығармашылық қуатын көрсетеді және ұзақ уақыт бойы сақталып, талай саяхатшының назарын өзіне аударады. Осындай құрылымдар арқылы адам табиғи күштердің әсемдігін тереңірек сезіне алады.
