Жануарлар ультрадыбысты байланыс пен аң аулау үшін қалай қолданады

Табиғатта тіршілік иелері арасындағы байланыс пен бағдарлаудың түрлі әдістері бар, ал олардың кейбірі адамға мүлде байқалмайды. Солардың бірі – ультрадыбыс. Бұл дыбыс түрі адам құлағы қабылдай алмайтын, жиілігі 20 килогерцтен асатын тербелістерден тұрады. Алайда көптеген жануарлар ультрадыбысты ертеден-ақ тиімді пайдалануды меңгеріп, оны қоршаған ортамен әрекеттесу үшін белсенді қолданады. Ультрадыбыстық сигналдар арқылы олар бағыт табады, қорегін аулайды және өзара байланыс орнатады. Әсіресе көру мен иіс сезу шектелген ортада бұл тәсіл таптырмас көмекшіге айналған.

Ультрадыбыстың жұмыс істеу механизмі

Ультрадыбыстық толқындар – 20 000 герцтен жоғары жиіліктегі дыбыстар. Адам оларды естімейді, бірақ кейбір жануарлардың есту жүйесі мұндай толқындарды анық қабылдайды. Мұндай дыбыстар кеңістікті нақты сезінуге және қысқа аралықта ақпарат жеткізуге мүмкіндік береді. Әсіресе ауада және суда бұл толқындар тез әрі аз жоғалумен тарайды, бұл оларды өте тиімді етеді.

Ультрадыбысты пайдаланатын жануарлар

Бұл қабілетке ие жануарлар арасында ұшатын да, суда жүзетін де түрлер бар. Бірі оны тек бағдарлау үшін қолданса, енді бірі олжасын аулауға немесе топ ішіндегі байланысқа пайдаланады. Ең көп зерттелген мысалдар төменде ұсынылған:

1. Жарғанаттар. Бұл түнгі жыртқыштар қоршаған ортаны «көріп», олжасын табу үшін ультрадыбыстық импульстар жібереді. Бұл дыбыстар заттарға соғылып, жаңғырып кері оралады. Осы жаңғырық арқылы жарғанат нысанның қашықтығын, пішінін және қозғалыс бағытын дәл анықтайды.
2. Дельфиндер. Мұхит сүтқоректілері су астындағы бағытты табу және жемтігін табу үшін эхолокацияны қолданады. Олар шығарған қысқа дыбыстық сигналдар су ішіндегі объектілерден шағылысып, миға кері оралады. Бұл оларға тіпті лайлы суда да тиімді бағдарлануға мүмкіндік береді.
3. Киттер. Кейбір кит түрлері инфрадыбыс пен ультрадыбысты бірдей пайдалана алады. Олар бір-бірімен үлкен қашықтықта байланыс орнатады, сондай-ақ азық іздеу кезінде де осы тербелістерді қолданады. Әсіресе бұл қасиет терең судағы тіршілікте маңызды рөл атқарады.
4. Үкілер мен жапалақтар. Бұл құстар ультрадыбыс шығармағанымен, олардың есту жүйесі жоғары жиілікті дыбыстарды жақсы қабылдайды. Олар жертөледе тығылып отырған кеміргіштердің әлсіз дыбысын сезіп, түн ішінде де дәл соққы жасай алады.

Жануарлардың ультрадыбысты қолдану себептері

Ультрадыбысты қолдану қажеттілігі мекендеу ортасының ерекшелігіне және тіршілік ету мақсаттарына байланысты қалыптасқан. Бұл тәсіл тірі қалу мүмкіндігін арттырады. Төменде ультрадыбыстың жануарлар үшін маңызын сипаттайтын себептер келтірілген:

• көру қабілеті шектеулі жағдайда бағдарлануға көмектеседі;
• толық қараңғылықта жемтікті анықтауға мүмкіндік береді;
• жылдам қозғалыс кезінде кедергілермен соқтығысудан сақтайды;
• топ ішіндегі байланыс пен өзара әрекеттесуді қамтамасыз етеді;
• жыртқыштарды немесе басқа қауіптерді алдын ала анықтауға жағдай жасайды.

Осы артықшылықтар жануарлардың тіршілік ету ортасына бейімделуіне және эволюциялық дамуына үлкен ықпал етті.

Ультрадыбысты тарату тәсілдері

Ультрадыбыстық сигналдарды әртүрлі жолмен шығарады. Кейбір жануарлар оларды дауыс мүшелері арқылы жібереді, ал енді біреулері арнайы дене құрылымдарын пайдаланады. Негізгі әдістер төменде сипатталған:

1. Дауыс шымылдығы арқылы шығару. Көптеген сүтқоректілердің ультрадыбысы көмейдегі шымылдықтар арқылы пайда болады. Мысалы, жарғанаттарда жиілігі жоғары қысқа сигналдар шығару қабілеті осы анатомиялық ерекшелікке байланысты.
2. Мұрын қуыстарын пайдалану. Дельфиндер арнайы ауа қалташалары арқылы қысқа дыбыстар шығарып, оларды бас бөлігіндегі «мелон» деп аталатын майлы дене арқылы бағыттайды. Бұл дыбысты шоғырландырып, дәл нысанаға бағыттауға мүмкіндік береді.
3. Дене бөлігін механикалық тербету. Кейбір түнгі көбелектер дене бөліктерін тербетіп, ультрадыбыстық сигналдар шығара алады. Бұл әдіс оларға жарғанаттардан қорғануға көмектеседі.
4. Есту жүйесінің бейімделуі. Жекелеген түрлердің есту жүйесі адам естімейтін жиіліктерді қабылдауға бейімделген. Бұл қоршаған ортаның дыбыстық ерекшеліктерін сезуге және қауіптен сақтануға мүмкіндік береді.

Бұл әдістер миллиондаған жылдар бойы табиғи сұрыпталу нәтижесінде жетілдірілген, сол себепті жануарлар оларды тиімді және күрделі тәсілде пайдаланады.

Ультрадыбыс – табиғаттағы ең ерекше байланыс және бағдарлау тәсілдерінің бірі. Бұл тербелістер арқылы жануарлар кеңістікте еркін қозғалып, тиімді аң аулап қана қоймай, өзара байланыс орнатады. Адам бұл дыбыстарды сезбегенімен, олардың табиғаттағы рөлі зор. Бұл құбылысты зерттеу арқылы биологтар жануарлардың мінез-құлқын тереңірек түсініп, жаңа технологияларды жасауға шабыт алады. Ультрадыбыстың болашағы – ғылым мен табиғат арасындағы алтын көпір деуге толық негіз бар.