Үңгірлердегі сталагмиттер мен сталактиттер қалай пайда болады

Табиғат адам араласуынсыз-ақ ерекше сұлулыққа ие туындылар жасай алады. Соның бірі – карст үңгірлерінде пайда болатын сталактиттер мен сталагмиттер. Бұл минералды құрылымдар пішінімен де, пайда болу жолымен де қызығушылық тудырады. Оларды көру үшін терең жерасты кеңістіктеріне түсіп, ғасырлар бойы үздіксіз жүрген процестерді елестету қажет. Мұндай қалыптасу тек химиялық ғана емес, сонымен қатар физикалық құбылыстардың нәтижесі болып саналады.

Сталактиттер қалай түзіледі

Сталактиттер – үңгір төбесінен төмен қарай салбырап тұратын минералды түзілістер. Олар сырт көзге мұзды тамшылар немесе тамшы тас сияқты көрінеді.

1. Жаңбыр суы жерге сіңіп, әктас қабаттарынан өту барысында көмірқышқыл газымен байытылады. Бұл процестің нәтижесінде әлсіз көмір қышқылы түзіледі, ол карбонат кальцийді еріте алады.
2. Су үңгір ішіне жеткен кезде қысым мен температура өзгеріп, көмірқышқыл газы ауаға шығады. Бұл сәтте кальций карбонаты қайтадан қатты күйге айналып, тамшы орналасқан жерге жинала бастайды.
3. Алғашында жұқа кальцитті сақина түзіледі. Бұл сақина біртіндеп ұлғайып, жұқа «түтікше» болып өседі. Мұндай түрін «құбыршық сталактит» деп атайды.
4. Уақыт өте келе әрбір жаңа тамшы өзімен бірге минерал қалдырып, бұл құрылымды ұлғайта түседі. Нәтижесінде толыққанды сталактит қалыптасады.
5. Кейде су ағыны біркелкі болмаған жағдайда, сталактит беті кедір-бұдырланып, түрлі пішіндерге ие болады.

Сталактиттер жүздеген, тіпті мыңдаған жыл ішінде қалыптасады. Олардың түсі су құрамындағы темір, мыс немесе басқа да қоспаларға байланысты өзгереді.

Сталагмиттер қалай түзіледі

Сталагмиттер – үңгір еденінде пайда болатын түзілістер. Олар сталактит астында орналасып, жоғары қарай өседі.

• тамшы жерге түскенде құрамындағы кальций карбонаты беткі қабатта қалады;
• бұл қалдықтар біртіндеп жиналып, шағын төмпешік түзеді;
• тұрақты түрде тамшы түсу жалғасса, төмпешік биіктей береді;
• сталагмиттер әдетте кеңірек болады, себебі су жерге шашырап түседі;
• кейде олар кеуек немесе бұдырлы болады, бұл судың құрамына байланысты.

Сталагмиттердің өсу қарқыны сталактиттермен салыстырғанда баяу болуы мүмкін. Себебі минерал жерге түскен тамшыдан аз мөлшерде бөлінеді.

Өсу қарқынына әсер ететін факторлар

Үңгір ішіндегі жағдайлар минералды құрылымдардың түзілуіне тікелей әсер етеді. Кейбір факторлар өсу қарқынын арттырса, кейбірі баяулатады.

• үңгір ішіндегі температура мен ылғалдылық деңгейі;
• судың химиялық құрамы және онда көмірқышқыл газының мөлшері;
• тамшылардың түсу жиілігі мен көлемі;
• тау жыныстарының кеуектілігі және жарықшақтар саны;
• минералдың тұнуына әсер ететін қосымша заттардың болуы.

Кей құрылымдар әр ғасырда тек бірнеше миллиметрге ғана өседі. Осы себепті олар табиғаттың аса бағалы ескерткіштері ретінде қорғалады.

Сталактит пен сталагмит қосылған кезде

Кейде екі қарсы бағытта өсіп келе жатқан құрылым бір-біріне жетіп, қосылады. Бұл кезде «сталагнат» деп аталатын тас бағана пайда болады.

1. Сталактит жоғарыдан төменге, ал сталагмит төменнен жоғарыға қарай өсіп, бір нүктеде түйіседі.
2. Қосылған соң олар біртұтас минералды құрылым ретінде дами береді. Бұл процесте кальцит тұрақты түрде жиналып отырады.
3. Мұндай бағаналар үңгір ішіндегі бағаналарды еске салады. Олардың пішіні өсу қарқыны мен жағдайларға байланысты болады.
4. Сталагнаттар кейде бірнеше метрге дейін жетеді және пішіндері ерекше көркем болуы мүмкін.
5. Бұл құрылымдар үңгір тарихының куәгері саналып, климаттың ежелгі өзгерістері туралы ақпарат береді.

Мұндай тас бағаналар геологиялық уақыт пен табиғи процестердің керемет нәтижесі ретінде ерекше маңызға ие.

Сталактиттер мен сталагмиттер – жер асты әлемінің әсем әрі күрделі туындылары. Олардың пайда болуы ұзақ уақыт пен ерекше жағдайларды талап етеді. Әрбір тамшы минерал, әрбір миллиметр өсу – табиғаттың сабырлы еңбегінің жемісі. Мұндай құрылымдарды сақтау – тек ғылыми ғана емес, рухани және мәдени жауапкершілік. Табиғатты қорғау – болашақ ұрпақтың таңғажайыпты көру мүмкіндігін сақтау деген сөз.