Мезгілдік көлдер неге пайда болады және жоғалады
Мазмұны
Табиғи ландшафттар көбіне тұрақты әрі өзгермейтін сияқты көрінеді, алайда бұл әрдайым шындыққа сай келе бермейді. Қоршаған ортадағы көптеген құбылыстар климаттық ырғақтар мен жер бедерінің ерекшеліктеріне байланысты үнемі өзгеріп отырады. Кейбір өңірлерде су айдындары ұзақ жылдар бойы сақталса, басқа аймақтарда олар белгілі бір кезеңде ғана қалыптасады. Мұндай уақытша көлдер бір мезетте ойпаң жерді толтырып, біраз уақыттан соң мүлде жоғалып кетуі мүмкін. Осы құбылыстың себептерін түсіну су, топырақ және атмосфера арасындағы өзара байланыстарды тереңірек ұғынуға мүмкіндік береді.
Климат пен жауын-шашынның әсері
Маусымдық көлдердің пайда болуына ең алдымен жауын-шашын режимі ықпал етеді. Климатында айқын маусымдық айырмашылық бар аймақтарда жаңбыр немесе қардың еруі жылдың белгілі бір уақытында ғана жүреді. Сол кезеңде түскен ылғал мөлшері жердің сіңіру мүмкіндігінен асып кеткен жағдайда, ойыстарда су жинала бастайды. Ылғалды маусым аяқталған соң булану мен ағын су көлемді біртіндеп азайтады. Соның нәтижесінде жуырда ғана су бетімен жабылған алаң қайтадан құрғақ жерге айналады.
Жердің геологиялық құрылысы
Жер асты қабаттарының құрамы да уақытша су айдындарының қалыптасуында маңызды рөл атқарады. Сазды немесе тұзды қабаттар басым өңірлерде су ұзақ сақталады, өйткені мұндай жыныстар ылғалды нашар өткізеді. Ал құмды немесе карстты аймақтарда су тез сіңіп, жер астына кетеді. Осы айырмашылықтың салдарынан кейбір маусымдық көлдер бірнеше апта бойы сақталса, басқалары жауын-шашын тоқтағаннан кейін көп ұзамай құрғап қалады. Геологиялық ерекшеліктер олардың ұзақтығын ғана емес, пішінін де анықтайды.
Гидрологиялық үдерістер мен жерасты сулары
Кей жағдайларда уақытша көлдердің пайда болуына жерасты суларының деңгейі әсер етеді. Ылғалды маусымда жер астындағы су қабаты көтеріліп, беткі қабатқа жақындайды. Құрғақ кезең басталғанда бұл деңгей төмендеп, ойпаңдар қайта бос қалады. Мұндай құбылыс әсіресе жазық және дала аймақтарына тән, өйткені биіктік айырмашылығы аз болғандықтан, су балансының болмашы өзгерісі де жер бедеріне айқын әсер етеді.
Экологиялық маңызы
Тұрақсыздығына қарамастан, мұндай су айдындары экожүйелер үшін аса құнды. Олар көптеген тірі ағзаларға қысқа мерзімді, бірақ маңызды ресурс қызметін атқарады. Бұл маңызын түсіну үшін олардың атқаратын негізгі функцияларына назар аудару қажет.
- қосмекенділер мен жәндіктердің көбеюіне жағдай жасайды, өйткені олардың тіршілік циклін аяқтау үшін тұрақты су кеңістігі міндетті емес;
- құстар мен сүтқоректілерді құрғақ кезеңде сумен қамтамасыз етіп, ресурстар үшін бәсекені азайтады;
- түбі құрғаған соң органикалық қалдықтардың жиналуына ықпал етіп, топырақтың құнарлылығын арттырады;
- ылғалды және құрғақ кезеңдерге бейімделген өсімдік түрлерінің таралуына мүмкіндік беріп, биологиялық әртүрлілікті сақтайды.
Осы қасиеттерінің арқасында маусымдық көлдер қысқа уақыт өмір сүрсе де, табиғи тепе-теңдіктің маңызды бөлігіне айналады.
Әртүрлі өңірлердегі белгілі мысалдар
Әлемнің түрлі бөліктерінде бұл құбылыстың айқын көріністерін байқауға болады. Олардың көлемі мен қалыптасу жағдайлары әртүрлі болғанымен, негізгі заңдылықтары ұқсас. Төмендегі мысалдар маусымдық көлдердің алуан түрлі сипатын жақсы көрсетеді.
- Австралиядағы Эйр көлі тек мол тропиктік жауын-шашыннан кейін ғана толады және кейде бірнеше жыл бойы құрғақ күйде жатады. Су жиналған сәтте аймақ жанданып, мыңдаған құс пен саяхатшыны тартады.
- Африкадағы Сахель белдеуінің тұзды көлдері жаңбырлы маусымда пайда болып, ыстық кезеңде жоғалады. Бұл айналым көшпелі халықтардың қозғалысына және жайылымдардың бөлінуіне әсер етеді.
- Балқан түбегіндегі карстты ойпаттар көктемде суға толып, жазда құнарлы егістік алқаптарға айналады. Мұндай табиғи ырғақ жергілікті тұрғындар тарапынан ғасырлар бойы тиімді пайдаланылып келеді.
Бұл мысалдардың әрқайсысы климат, жер бедері және адам өмірі арасындағы тығыз байланысты айқын көрсетеді.
Маусымдық көлдер табиғаттың тұрақтылықтан гөрі өзгеріске бейім екенін аңғартады. Олардың пайда болуы мен жоғалуы жауын-шашын, геологиялық құрылым және жерасты сулары арасындағы нәзік тепе-теңдікті бейнелейді. Мұндай уақытша су айдындары экологиялық тұрғыдан маңызды қызмет атқарып, кей өңірлерде адамдардың шаруашылық әрекетіне де ықпал етеді. Оларды бақылау арқылы ландшафттардың динамикасын тереңірек түсінуге болады.
