Метеориттік және жанартау кратерлері несімен ерекшеленеді

Жер бетінде және басқа да аспан денелерінде әртүрлі пішіндегі шұңқырлар мен ойыстар кездеседі. Алғашқы қарағанда олардың барлығы бірдей көрінуі мүмкін, бірақ шын мәнінде бұл құрылымдардың пайда болу табиғаты мүлде әртүрлі. Геологияда кратерлердің екі негізгі түрі ажыратылады: метеориттік және жанартаулық. Екеуінің де ерекшелігі мен құрылу механизмі әр басқа. Осы мақалада біз метеориттің құлауынан пайда болған кратерлер мен жанартаулық шұңқырлардың басты айырмашылықтарын қарастырамыз.

Метеориттік кратерлер қалай түзіледі

Метеориттік кратерлер ғарыштан келіп, үлкен жылдамдықпен жерге соғылатын аспан денелерінің әсерінен пайда болады. Бұл метеорит, астероид немесе комета бөлшегі болуы мүмкін. Олардың энергиясы соққы кезінде өте жоғары болады және ол үлкен жер бедерлік өзгерістерге әкеледі.

1. Кратер пішіні соққы энергиясына байланысты болады. Жерге құлаған нысан қатты қысым мен температура тудырады. Соның нәтижесінде дөңгелек пішінді, шетінде жиегі көтеріңкі шұңқыр пайда болады. Үлкен кратерлердің ортасында биіктеу күмбез де қалыптасуы мүмкін.
2. Кратердің маңынан соққы нәтижесінде өзгеріске ұшыраған тау жыныстары табылады. Қатты соққы кезінде жыныстар ериді, балқиды және қысыммен түрін өзгертеді. Тектиттер, шокты кварцтар және шыны тәрізді құрылымдар осының дәлелі бола алады.
3. Метеориттік кратерлер жанартаулық белсенділігі жоқ жерлерде де кездеседі. Олар шөлейт, мұзды аймақтарда немесе тіпті мұхит түбінде де пайда бола алады. Геологиялық белсенділік мұндай кратерлердің орналасуына әсер етпейді.

Мұндай шұңқырлар көбінесе Жер серігі Айда немесе Марс бетінде кеңінен таралған, өйткені олардың атмосферасы жұқа немесе мүлде жоқ.

Жанартаулық кратерлердің ерекшеліктері

Жанартаулық кратерлер жер астынан магманың көтерілуі және жер қыртысын жарып шығуы нәтижесінде пайда болады. Бұл процесс ішкі геодинамикалық күштермен байланысты және метеориттік соққыдан мүлде бөлек сипатқа ие.

• көбінесе жанартау шыңында орналасады және магма камерасының босауынан кейін пайда болады;
• пішіні көбіне тостаған тәрізді, айналасы лавамен және күл қабаттарымен көмкерілген;
• жарықтар, газ шығатын фумаролалар мен ыстық бұлақтар жиі кездеседі;
• атқылау кезінде газ, күл және лава сыртқа атқылады, ал кейде лавалық күмбездер түзіледі;
• мұндай кратерлер тектоникалық белсенді аймақтарда, жер қойнауындағы қысым жоғары болатын жерлерде орын алады.

Мысалы, Кракатау немесе Килауэа жанартауларының кратерлері осыған айқын дәлел бола алады. Мұндай шұңқырлар онжылдықтар бойы өзгеріп, дамуын жалғастырып отырады.

Геологиялық және сыртқы айырмашылықтар

Кейде бұл екі түрдің пішіні ұқсас көрінгенімен, олардың құрылымы мен пайда болу себебі мүлде басқа. Геологтар олардың айырмашылықтарын бірнеше маңызды белгілер арқылы ажыратады.

1. Энергия көзі әртүрлі. Метеориттік кратер сырттан келген күштің әсерінен, яғни ғарыш денесінің соқтығысуынан пайда болады. Ал жанартаулық кратер ішкі процестердің, атап айтқанда магмалық қозғалыстың салдарынан түзіледі. Бұл фактор олардың морфологиясы мен геохимиялық құрамына тікелей әсер етеді.
2. Құрылымдық ерекшеліктері әрқалай. Жанартаулық кратерлер көбіне жарықтармен, кратер ішіндегі лавамен немесе күл қабаттарымен байланысты болады. Ал метеориттік кратерлер – симметриялы, шетінде жиегі биік және кейде ортасында шоқтығы бар шұңқырлар болып келеді. Бұл айырмашылықтар спутниктік суреттерде де анық көрінеді.
3. Балқыған жыныстардың табиғаты. Метеорит құлаған кезде өте жоғары температура әсерінен соққылық шыны пайда болады. Жанартаулық жағдайда балқу іштен жүріп, жер бетіне лава түрінде шығады, оның құрамы мен құрылымы басқа. Бұл геохимиялық талдаулар арқылы дәлелденеді.
4. Орналасқан ортасы мен контексті. Егер шұңқыр жанартау, фумарола немесе лавалық ағымдар маңында болса, оның жанартаулық шығу тегі анық байқалады. Ал мұндай белгілер жоқ, жалғыз оқшау орналасқан дөңгелек шұңқыр болса, ол метеориттің салдары болуы мүмкін. Географиялық контекст әрдайым ескерілуі тиіс.

Түсінікті айырмашылықтар болмаса да, егжей-тегжейлі зерттеу арқылы кратердің түрін нақты анықтауға болады.

Жанартаулық және метеориттік кратерлерді ажырату тек ғылыми тұрғыдан ғана емес, қолданбалы зерттеулерде де маңызды рөл атқарады. Бұл білім геологиялық картографияда, планеталардың бетін зерттеуде және табиғи қауіп-қатерлерді бағалауда кеңінен қолданылады. Әрбір кратер – Жер мен басқа аспан денелерінің тарихынан сыр шертетін геологиялық куәлік.