Кейбір жәндіктер неге жарқырай алады
Мазмұны
Тірі ағзалардың алуан түрлілігі табиғаттағы талай құбылыстың қалыптасуына себеп болады, олардың ішінде жарық шығару қабілеті ерекше қызығушылық тудырады. Осындай қасиет иелерінің әрекеті зерттеушілерді ұзақ уақыт бойы таңғалдырғаны белгілі, өйткені бұл құбылыс өз бетінше жүретін ерекше химиялық үдерістерге негізделеді. Қорланған мәліметтер белгілі бір жаратылыстардың жұмсақ жарық түзу механизмін қалай іске қосатынын түсінуге мүмкіндік берді. Енді бұл сирек кездесетін қасиеттің пайда болу себептерін ашып, оның әртүрлі экожүйелердегі рөлін бағалауға болады.
Биолюминесценция табиғаты
Кейбір түрлерде арнайы заттардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде жарық беретін ерекше химиялық жүйе бар. Мұндай үдеріс ферменттің қатысуымен іске қосылатын молекулалардың қосылуына негізделеді. Жасалған реакция сыртқы энергия көзін қажет етпейтін әлсіз жарық ағынын тудырады. Осы ерекшелік арқылы жаратылыстар қажетті жарықты өз ресурстарымен қалыптастырады.
Жарық шығудың негізгі себептері
Төмендегі тізімге дейін атап өтер жайт — мұндай қабілет тек шектеулі топ өкілдерінде ғана кездеседі және әрқайсысы оны өзінше қолданады.
- қараңғы ортада жасырыну қауіптен қашуға мүмкіндік береді, өйткені әлсіз жарқыл жыртқышқа силуэтті анықтауды қиындатады;
- кеңістікте бағдарлану түнгі қозғалысты жеңілдетеді, әсіресе көру мүмкіндігі төмен жағдайларда;
- даралар арасындағы байланыс жұп іздеуді жылдамдатады, себебі жарық ырғағы түрге тән сигналды анық көрсетеді;
- жыртқыштан қорғану үшін кенеттен пайда болатын жарқыл қарсыласты шошытып, қашуға мүмкіндік береді.
Осы себептерге байланысты жарық шығару түнгі тіршілік иелеріне түрлі жағдайларда артықшылық береді.
Химиялық реакция қалай жүреді
Биолюминесценция люциферин мен арнайы ферменттің әрекеттесуіне негізделген. Осындай жүйе күңгірт ортада байқалатын фотон ағынын түзеді. Мұндай механизм энергияны үнемдеуге жол ашады, себебі жарық түзу үшін аса көп күш жұмсалмайды.
Төменде осы үдерістің негізгі кезеңдері берілген.
- Реакцияға қатысатын заттар бірігіп, тұрақсыз құрылым қалыптастырады. Ол тез ыдырап, жарық кванттарын босатады.
- Пайда болған жарық жұқа ұлпалар арқылы өтіп, сыртқа жұмсақ сәуле түрінде тарайды. Үдеріс төмен температурада жүретіндіктен, энергия шығыны шамалы болады.
- Жарық беру қабілеті мінез-құлық стратегиясының бөлігіне айналады, себебі жаратылыстар оны байланыс, бағыт-бағдар немесе қорғаныс үшін қолданады.
Осы тізбекті басқару арқылы тіршілік иелері жарық қарқындылығын жағдайға қарай өзгерте алады.
Жарық сигналдарының табиғи ортадағы рөлі
Көптеген өкілдер жұп тарту үшін жарық импульстарын пайдаланады. Әр жарқыл белгілі бір ырғақпен беріледі, сол себепті даралар өз түрінің серігін тез таниды. Мұндай мүмкіндік көбею кезеңінде қателіктерді азайтады.
Кейде жарқыл жыртқыштан құтылудың тәсіліне айналады. Күтпеген жарық қарсыласын абдыратып, қашып үлгеруге жағдай жасайды. Бұл тактика әсіресе өзге қорғаныс түрлері жоқ ұсақ жаратылыстар үшін тиімді.
Кейбір түрлер жарықты олжа тарту кезінде қолданады. Жұмсақ жарқыл жарыққа сезімтал майда ағзаларды өзіне жақындатады, осылайша қорек алу жеңілдейді.
Жоғарыда айтылған жайттарды қорытындылау арқылы биолюминесценция тіршілік иелеріне бірнеше маңызды міндетті шешуге көмектесетін ерекше бейімделу екенін аңғаруға болады.
Жарық шығару табиғи ортада бағдарлануды жеңілдететін, байланыс орнатуды жақсартатын және күрделі жағдайларда қорғаныс беретін ерекше мүмкіндік ретінде қарастырылады. Бұл қасиет энергияны көп қажет етпейтіндіктен, иелеріне ұзақ уақыт бойы жарық шығарып тұруға жағдай жасайды. Осындай қабілет эволюцияның шығармашылық қуатын дәлелдеп, табиғаттағы бейімделудің алуан түрлі жолдарын айқын көрсетеді.
