Ежелгі мұздық қалқандары Еуропаның қазіргі бедерін қалай қалыптастырды
Мазмұны
Жер бедері кездейсоқ қалыптаспайды – ол әртүрлі табиғи факторлардың әсерінен, соның ішінде климаттық өзгерістер, тектоникалық қозғалыстар мен мұздану үдерістерінің ықпалынан пайда болады. Еуропа құрлығының рельефіне орасан зор әсер еткен негізгі құбылыстардың бірі – плейстоцен дәуіріндегі мұз басу кезеңі. Солтүстіктен оңтүстікке қарай баяу жылжыған мұздық қалқандар құрлықтың геологиясын ғана өзгертіп қоймай, жаңа ландшафт элементтерін де қалыптастырды. Сол ежелгі мұз массалары бүгінде де Еуропаның географиялық келбетін айқындап отыр.
Мұздықтардың қозғалысы мен еруі нәтижесінде Еуропа аумағында қандай өзгерістер болғанын нақтырақ қарастырайық.
Мұздықтардың таралу аймағы мен ықпалы
Солтүстік және Орталық Еуропа аймақтары ежелгі мұз басу кезеңінде күшті өзгеріске ұшырады. Скандинавия түбегі, Финляндия, Польша, Германияның бір бөлігі мен Ұлыбритания аумағы мұз қалқандарымен жабылған. Бұл мұздықтар баяу қозғалғанымен, олар орасан зор қысыммен таулар мен жоталарды тегістеп, жер бедерін өзгертті.
Мұздықтар шегінген соң келесі элементтер пайда болды:
- біркелкі тегістелген қыраттар;
- терең көл қазаншұңқырлары;
- ирек өзен аңғарлары;
- мореналық жоталар мен террасалар;
- батпақтар мен шымтезек алқаптары.
Бұл рельеф пішіндері бүгінгі таңда да елдердің географиясы мен экологиясына, тіпті шаруашылығына тікелей әсер етуде.
Геоморфологиялық белгілері
Мұздықтардың әсерінен пайда болған рельефтік ерекшеліктер бүгінде де анық көрінеді. Геологтар бұл элементтерді бірнеше түрге жіктейді.
- қиыршық тас, құм мен саздан тұратын мореналар;
- еритін судың шөгінділерінен пайда болған зандрлар;
- эскимоз төбелері мен кама төбешіктері;
- мұзбен жонылған бараня бастары мен трог аңғарлары;
- мұздық шұңқырларында қалыптасқан көлдер.
Мұндай бедер түрлері Балтық елдерінде, Польшада, Германияның солтүстігінде және Шотландияда жиі кездеседі.
Мұздықтар қалыптастырған аймақтар
Кейбір өңірлер қазіргі келбетін дәл осы мұз қалқандарының ықпалымен алған.
- Балтық теңізінің пайда болуы. Қазіргі Швеция мен Балтық елдерінің арасындағы алқап мұзбен жабылған болатын. Мұз ери келе терең ойыс қалдырды, ол кейін сумен толып, Балтық теңізі пайда болды. Оның жағалаулары күрделі әрі тілімденген, бұл – мореналар мен зандрлардың нәтижесі.
- Скандинавия рельефі. Норвегияның тау жоталары мұздану кезінде күрт өзгерді. Тік жартастар, фьордтар және тар аңғарлар – мұздықтардың тікелей әсерінің нәтижесі. Кейбір мұздық аңғарлар теңіз суымен толып, жағалаудағы қазіргі көріністерді қалыптастырды.
- Орталық Еуропаның жазықтары. Германия, Польша мен Балтық жағалауы елдерінің жер бедері көбіне біркелкі, толқынды жазық болып келеді. Бұл – мұздықтар қозғалысының салдары. Қыраттардың орнында көлдер мен мореналық төбелер пайда болды.
- Ұлыбританиядағы көлдер аймағы. Шотландия мен Англияда ұзынша келген көлдер көп. Олар мұздық трогтары болып саналады. Мысалы, Лох-Несс және Лох-Ломонд сынды көлдер дәл осылай пайда болды.
- Батпақтар мен шымтезек алқаптары. Мұздық суының тоқыраған жерлерінде уақыт өте келе батпақтар қалыптасты. Қазір бұл аумақтар экологиялық маңызы жоғары аймақтарға жатады, сондай-ақ шымтезек өндіруде де қолданылады.
Бұл аумақтардың қазіргі келбеті мұз басу кезеңінің нәтижесі екенін осы деректер айқын дәлелдейді.
Мұздық әсерінің қазіргі заманғы көріністері
Мұз басу кезеңінің салдарлары бүгінге дейін сақталып, адам өміріне әсер етуде:
- мұздық көлдер ерекше мөлдір әрі таза болып келеді;
- батпақтар құрылыс пен жол салуға кедергі келтіреді;
- Скандинавия, Альпі мен Ұлыбританиядағы туристік бағыттар мұздық аңғарлар бойымен өтеді;
- мұздық шөгінділерінен пайда болған құнарлы топырақтар ауыл шаруашылығында кеңінен қолданылады;
- палеоклиматты зерттеуде геологтар мореналық шөгінділерге жиі жүгінеді.
Яғни мұздану тарихы қазіргі заман үшін де өзекті болып қала береді.
Еуропаның мұздық дәуірін зерттеу – климаттың жаһандық өзгерістері мен оның ландшафтқа әсерін түсіну үшін аса маңызды. Мұз қалқандары материк бедеріне ғана емес, адамның өмір салты мен шаруашылық ерекшеліктеріне де ықпал етті. Бұл құбылысты түсіну арқылы табиғатты тиімді қорғауға, инфрақұрылымды жоспарлауға және болашақ климаттық өзгерістерге дайын болуға мүмкіндік туады. Ежелгі мұздықтар туралы әңгіме – бұл құрлық тарихының ажырамас бөлігі.
