Жанартау әрекеті арқылы жаңа аралдар қалай пайда болады
Мазмұны
Жанартаулар – Жер шарындағы ең қуатты табиғи құбылыстардың бірі. Олар жаңа географиялық объектілерді, тіпті тұтас аралдарды қалыптастыра алады. Әлемде бүгінде бар мыңдаған аралдың басым бөлігі жанартаулық әрекеттен кейін пайда болған. Мұндай құбылыстар теңіздердің, мұхиттардың астында және бетінде жүріп, көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің назарын аударады. Мұхит ортасында жаңа жер телімдерінің қалай пайда болатынын түсіну үшін жанартаулық аралдардың пайда болу механизмін және даму сатыларын толығырақ қарастыру қажет.
Суасты жанартауларының атқылауы
Жанартаулық аралдардың көпшілігі дәл осы суасты атқылауларынан бастау алады. Су түбінде лава біртіндеп жинала бастайды да, жаңа аралдың негізін қалайды.
- су астынан шыққан ыстық лава сумен жанасқанда тез суып, базальтты қабат түзеді;
- қайталанатын атқылаулар нәтижесінде қатқан лава қабаттары бірінің үстіне бірі жиналып, су бетіне жақындай түседі;
- уақыт өте келе лаваның қабаттары теңіз деңгейіне жетеді, сөйтіп, арал алғаш рет су бетіне шығады;
- жер бетіне шыққаннан кейін де жанартаулық белсенділік жалғасып, арал көлемі ұлғайып, ерекше бедерлер пайда болады;
- мұндай аралдарға мысал ретінде 1963 жылы Исландия жағалауында пайда болған Суртсей аралын келтіруге болады, ол бірнеше жыл бойы өсе берді.
Суасты жанартаулық әрекет – аралдарды қалыптастыратын ең кең тараған механизмдердің бірі.
Жанартаулық аралдардың қалыптасу кезеңдері
Жаңа аралдардың пайда болуы – бірнеше маңызды кезеңнен тұратын күрделі әрі ұзақ процесс.
- Белсенділіктің басталуы. Тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде мұхит түбінде жарықтар пайда болып, сол арқылы магма көтеріле бастайды. Біртіндеп қысым күшейіп, алғашқы атқылаулар орын алады.
- Су астындағы құрылыс кезеңі. Лава ағындары қатып, мұхит түбінде төбешіктер түзеді. Кейінірек осы төбешіктер болашақ аралдың негізіне айналады.
- Су бетіне шығу. Қатқан лава қабаттары бірте-бірте теңіз деңгейіне жетіп, арал алғаш рет мұхит бетіне шығады. Бұл арал дамуының ең маңызды әрі ерекше сәті болып саналады.
- Кеңею және өсу кезеңі. Жанартаудың жалғасып жатқан атқылаулары арал аумағын ұлғайтады. Жер бедері айқындалып, нақты пішінге ие болады.
- Тіршіліктің пайда болуы. Біртіндеп өсімдіктер, құстар мен жануарлар жаңа аралға қоныстанып, тұтас экожүйе қалыптасады.
Бұл кезеңдер әдетте жүздеген, кейде мыңдаған жылға созылуы мүмкін, алайда кейбір аралдар бірнеше ай немесе жыл ішінде тез пайда болады.
Жаңа аралдардың табиғат пен адамға әсері
Жанартаудан пайда болған жаңа аралдар қоршаған ортаға да, адам тіршілігіне де айтарлықтай әсер етеді.
- жаңа құрлықтар биологиялық және геологиялық процестерді зерттейтін табиғи зертхана қызметін атқарады;
- жанартаулық аралдар мұхит ағыстарын өзгертіп, жақын маңдағы аймақтардың климатын түрлендіреді;
- аралдардың пайда болуы өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік ареалын кеңейтіп, биоалуандылықты арттырады;
- көптеген жанартаулық аралдар уақыт өте келе туристік нысандарға айналып, әлемнің түкпір-түкпірінен туристерді тартады;
- адамдар аралдарға жиі қоныстанып, құнарлы жанартаулық топырақты ауыл шаруашылығына пайдаланады.
Осындай аралдардың қатарында ұзақ жанартаулық белсенділіктен кейін пайда болып, бүгінде танымал туристік орталыққа айналған Гавай аралдарын мысал ретінде атауға болады.
Жанартаулық әрекет нәтижесінде жаңа аралдардың пайда болуы – Жердің қаншалықты динамикалық және үнемі өзгеріп отыратынын көрсететін таңғажайып құбылыс. Бұл процестерді зерттеу ғаламшарымыздың қалыптасу механизмдерін және онда тіршіліктің даму ерекшеліктерін жақсы түсінуге мүмкіндік береді. Әрбір жаңа арал ғылыми зерттеулер үшін бірегей мүмкіндік ұсынады, жаңа аумақтарды ашады және ерекше экологиялық процестерді бақылауға жағдай жасайды. Сондықтан жанартаулық белсенділік ғалымдар мен табиғат әуесқойларының үнемі назарында болып қала бермек.
