Сырым Датұлының қарсыласу тарихындағы орны қандай
Мазмұны
Әрбір халықтың тарихы сын сағаттарда езілгендердің даусына айналып, әділдік үшін күреске бастаған көшбасшылардың есімдерін сақтайды. XVIII ғасырдағы қазақ даласы Ресей империясының отарлау экспансиясына байланысты терең күйзеліс кезеңін бастан өткізді. Көшпенділердің дәстүрлі өмір салты бұзылып, жерлер тартып алынды, ал құқықтар империялық әкімшілік тарапынан шектелді. Осы жағдайда шашыраңқы руларды біріктіріп, аймақтағы ең ірі отарлауға қарсы көтерілісті бастаған тұлға пайда болды. Сырым Датұлы сыртқы агрессия алдында бағынбаушылық пен ұлттық мүдделерді қорғаудың символы ретінде қазақ халқының жылнамасына енді.
Көтеріліс тарихи контексі
XVIII ғасырдың екінші жартысы қазақ жерлеріндегі ресейлік ықпалдың күшеюімен ерекшеленді. Кіші жүз хандарының 1731 жылы ресейлік қол астына кіргеннен кейін ресми түрде еділ қалмақтары мен башқұрттардың шабуылдарынан қорғау жарияланды. Алайда іс жүзінде империялық билік дала қоғамдарының ішкі істеріне белсенді түрде араласа бастады.
Көшпенділер үшін әсіресе ауыр болған нәрсе — дәстүрлі жайылымдар мен көші-қон жолдарын кесіп тастайтын бекіністі желілерді салу болды. Барон Игельстром басқарған Орынбор губерниялық әкімшілігі хандық биліктің шектеу және ресейлік әкімшілік басқаруды орнату саясатын жүргізді. Жергілікті халық алымдармен салынды, сауда отарлау шенеуніктерімен бақыланды, даулар дала дәстүрлі құқығы бойынша емес, империялық заңдар бойынша шешілді.
Жинақталған қайшылықтар 1783 жылы батыр Сырымның басшылығымен ауқымды шығу басталған кезде өткір нүктеге жетті. Көтеріліс Кіші жүздің кең аумақтарын қамтып, үзіліс-кезіліспен 1797 жылға дейін жалғасып, аймақтың ең ұзақ отарлауға қарсы қозғалыстарының біріне айналды.
Сырым Датұлының тұлғасы және шығу тегі
Сырым Кіші жүздің ірі бірлестіктерінің бірі байұлы тайпасының байбақты руынан шыққан. Ол шамамен 1712-1715 жылдары туған, бұл көтеріліс басталған сәтте оны жетілген және тәжірибелі адам етті. Осы уақытқа қарай батыр әскери ерліктері мен даналығы арқасында руластары арасында айтарлықтай беделге ие болды.
Көшбасшының тұлғасының сипаттамалық белгілері мыналарды қамтыды:
- ерекше ұйымдастырушылық қабілеттер, шашыраңқы руларды бір ту астында біріктіруге мүмкіндік берді. Сырым дәстүрлі руаралық қайшылықтарды жеңіп, империялық әскерлерге қарсы тұра алатын коалиция құрды;
- дәстүрлі дала құқығы мен ата-бабалар дәстүрлерін терең түсіну. Батыр көшпелі қоғамның түпкі құндылықтарына сілтеме жасап, оларды отарлаушылардың бөтен тәртіптеріне қарсы қойды;
- дипломатиялық өнер және келіссөз жүргізу шеберлігі. Көтеріліс барысында Сырым бірнеше рет ресей билігімен әңгімеге кіріп, өз халқының мүдделерін қорғады;
- жеке батырлық және әскери тәжірибе, оны даланың түкпір-түкпірінде атақты етті. Батыр шайқастарға жеке қатысты, бұл оның сөздері мен шешімдеріне беделділік берді.
Осы қасиеттер Сырымды жай әскербасы емес, қазақ қоғамының кең қабаттарының үмітін білдіре алатын шынайы ұлттық көшбасшы етті.
Көтерілісшілердің негізгі талаптары
Сырым басшылығымен қозғалыс стихиялық бүлік емес, нақты тұжырымдалған мақсаттары бар ұйымдастырылған күрес болды. Көтерілісшілердің талаптары отарлау саясатына терең наразылықты көрсетіп, дәстүрлі тәртіпті қалпына келтіру ұмтылысын білдірді.
Негізгі талаптар келесі тармақтарды қамтыды:
- Қазақ жерлерінде қамалар мен бекіністі желілерді салуды тоқтату. Бұл әскери құрылыстар біртұтас көшпелі кеңістікті үзіп, мал мерзімді көші-қонына кедергі келтіріп, жемісті аумақтарды түпкі халықтан іс жүзінде айырып алды. Көтерілісшілер бұрыннан салынған бекіністерді бұзуды және жаңаларын салуға тыйым салуды талап етті.
- Хандық билік толықтығын және дала басқаруының дәстүрлі институттарын қалпына келтіру. Империялық әкімшілік қазақ билеушілерінің өкілеттіктерін жүйелі түрде шектеп, олардың шешімдерін губерниялық шенеуніктердің бұйрықтарымен ауыстырды. Сырым ханға жүздің ішкі мәселелерін ресей билігінің араласуынсыз өз бетінше шешу құқығын қайтаруды талап етті.
- Отарлық билік енгізген заңсыз алымдар мен салықтарды жою. Көшпенділер дәстүрлі түрде ақшалай төлемдерді білмеді, ал хандық сарайды қамтамасыз ету ерікті сый-сияпат жүйесі арқылы жүзеге асырылды. Империялық әкімшілік мәжбүрлеген жиналымдар тонау және даланың түпкі құқықтарын бұзу деп қабылданды.
- Сауда қатынастарында әділдікті қамтамасыз ету және шекара шенеуніктерінің өз бетінше билігін тоқтату. Ресейлік саудагерлер мен шекара күзеті қазақтарды тауарлар айырбастағанда жиі алдап, малға бағаны төмендетіп, мүлікті заңсыз тәркілеп отырды. Батыр әділ сауда ережелерін орнатуды және теріс пайдаланушыларды жазалауды талап етті.
Бұл талаптар көтерілістің қазақ қоғамының егемендігі мен экономикалық мүдделерін қорғауға бағытталған нақты саяси бағдарламасы болғанын көрсетеді.
Көтеріліс барысы және әскери іс-қимылдар
Белсенді шығу кезеңі 1783 жылы Жайық (қазіргі Орал) бойындағы ресей бекіністері мен казак станицаларына шабуылдардан басталды. Сырым отрядтары жылдам әрекет етіп, дәстүрлі дала маневрлік соғыс тактикасын пайдаланды.
Ауқымды қақтығыстар үнемі орын алды:
- шекара қамалдарын қоршау және шабуылдау, онда көтерілісшілер империялық гарнизондарды қуып шығуға тырысты. Көшпенділер бекіністі позицияларды сирек алса да, бұл іс-қимылдар отарлық әкімшілікті айтарлықтай алаңдатты;
- ресей қоныстары арасында қозғалатын обозалар мен сауда керуендеріне шабуылдар. Жүктерді ұстау жаудың экономикасын әлсіретіп қана қоймай, көтерілісшілердің қорын толықтырды;
- Орынбордан үнемі жіберілетін жазалау экспедицияларымен шайқастар. Батыр отрядтары қолайсыз жағдайларда бас шайқастардан аулақ болып, жауды ұсақ шайқастармен шаршатуды артық көрді;
- Ресейге адал қазақ билері мен сұлтандарға саяси қысым көрсету. Сырым қозғалыстың әлеуметтік базасын кеңейтуге тырысып, екіұшты ақсүйектердің өкілдерін күреске қосылуға сендірді.
Көтерілістің шыңы 1785-1786 жылдардағы оқиғалар болды, қозғалыс бүкіл Кіші жүзді дерлік қамтыған кезде. Осы жылдары империялық билік дала аумақтарына бақылауды іс жүзінде жоғалтты, ал отарлық әкімшілік үрей күйінде болды.
Нұралы ханмен қарсы тұру
Қақтығысқа ерекше өткірлік берген нәрсе — Сырымның тек ресей билігіне ғана емес, империялық әкімшіліктің марионеткасы ретінде қабылданған Нұралы ханға да қарсы шығуы болды. Ресей билігінен атақ алған хан өз халқының мүдделеріне зиян келтіріп, отарлаушылармен ынтымақтастық саясатын жүргізді.
Батыр мен хан арасындағы қайшылықтар принципті сипатта болды. Нұралы Орынбор әкімшілігінің қолдауына сүйеніп, ресей қазынасынан жалақы алып, іс жүзінде отарлау саясатының жүргізушісіне айналды. Ал Сырым империялық шенеуніктер мен оларға қызмет еткен хандық топтың әрекеттерінен зардап шеккен көшпенділердің кең қауымының мүдделерін білдірді.
1785 жылы көтерілісшілердің қысымы Нұралыны орыс қамалдарының қорғанысы астына қашуға мәжбүр етті. Бір жылдан кейін ол ресми түрде хан тағынан түсірілді, бұл қозғалыстың айтарлықтай жеңісі болды. Оның орнына көтерілісшілердің талаптарына неғұрлым адал Есім-сұлтан сайланды, бірақ ол да Сырымның үміттерін толық қанағаттандырған жоқ.
Бұл эпизод көтеріліс жай отарлауға қарсы күресті ғана емес, сонымен бірге ұлттық мүдделерді қорғаған халық жұртшылығы мен коллаборационистік элита арасындағы ішкі қарсылықты да білдіргенін көрсетеді.
Барон Игельстромның реформалары
Көтерілістің ауқымы империялық билікті ымыралы шешімдер іздеуге мәжбүр етті. 1785-1786 жылдары Орынбор шекара комиссиясының басшысы етіп тағайындалған барон Игельстром наразылықтың қызуын төмендету үшін даланы басқару жүйесін реформалауға талпыныс жасады.
Ұсынылған шаралар мыналарды қамтыды:
- Кіші жүзде хандық билік институтын жою. Игельстром дәл хандық тақ үшін күрес қақтығыстар туғызады деп есептеп, жеке билікті рулар өкілдерінен тұратын ұжымдық органмен ауыстыруды ұсынды;
- «расправалар» — сайланбалы қазақ билерінен тұратын сот органдарын құру. Осы институттар дауларды дәстүрлі құқық бойынша, бірақ ресей әкімшілігінің бақылауымен шешеді деп жоспарланды;
- көшіп-қону тәжірибесіне ішінара қайта оралу және қозғалысқа тыйымдарды әлсірету. Билік көші-қонға қатаң шектеулер мал шаруашылығына зиян келтіріп, наразылық тудыратынын мойындады;
- Сырымды келіссөзге тарту және оны жаңа басқару жүйесіне интеграциялау әрекеттері. Батырға қарсылықты тоқтатуы үшін құрмет пен лауазымдар ұсынылды.
Алайда Игельстромның реформалары жартылай шыққан болып, көтерілісшілерді қанағаттандырған жоқ. Автономияны нақты кеңейтпей хандықты жою одан әрі отарлық бақылауды күшейту деп қабылданды. Оның үстіне 1786 жылы барон қызметінен кері шақырылды, ал жаңа басшылық қатты басу саясатына оралды.
Көтерілістің аяқталуы және Сырымның тағдыры
1790 жылдардың басында қозғалыс біртіндеп қарқынын жоғалта бастады. Ұзақ күрес көтерілісшілердің күшін сарқытты, рулар арасындағы бірлік әлсіреді, ал империялық әскерлер қосымша күш алды. Ресей әкімшілігі әскери қысымды қазақ ақсүйектері арасында бытыраңқылық саясатымен қосып, кейбір билерді сатып алып, басқаларын қорқытты.
1797 жылы Сырым белсенді әскери іс-қимылдарды жалғастыру мүмкін емес екенін мойындауға мәжбүр болды. Батыр өз жақтастарымен Орта жүз жерлеріне кетіп, күресті жалғастыруға тырысты, бірақ бұрынғы күшті жинай алмады. Көшбасшы өмірінің соңғы жылдарын салыстырмалы оқшаулықта өткізіп, алайда отарлық билікке қатысты таптырмас ұстанымын сақтады.
Сырым Датұлының өлім күні мен жағдайы тарихшылар арасында талқылау тақырыбы болып қала береді. Әртүрлі нұсқалар бойынша ол 1800-1803 жылдар аралығында қайтыс болды. Көтерілістің белсенді кезеңі аяқталғаннан кейін де батырдың аты дала еркіндігі үшін күресушілердің жаңа ұрпақтарын шабыттандыра берді.
Сырым қызметінің тарихи маңызы
Сырым Датұлы басшылығымен көтеріліс қазақ халқы мен бүкіл аймақ тарихында ерекше орын алады. Бұл даладағы Ресей империясының отарлау экспансиясына алғашқы ауқымды ұйымдастырылған қарсылық болып, көшпенділердің ұзақ және дәйекті күреске қабілеттілігін көрсетті.
Қозғалыс дәстүрлі қоғамның сыртқы агрессияға қарсы тұруға ішкі ресурстары бар екенін дәлелдеді. Сырым он бес жыл бойы аймақ үстінен империяның үстемдігіне дау айтқан тиімді әскери-саяси ұйымды құра білді. Көтеріліс отарлық билікті жергілікті халықтың мүдделерін есепке алуға және басқарудың ымыралы нысандарын іздеуге мәжбүрледі.
Батырдың мұрасы әскери тарих шеңберінен тыс шығады. Оның күресі ұлттық бірегейлікті, дәстүрлі құндылықтарды қорғау және халықтың өзін-өзі анықтау құқығының символына айналды. Кейіннен Сырым көтерілісінің тәжірибесі қазақ жерлеріндегі отарлауға қарсы қарсылықтың басқа көшбасшыларын, соның ішінде Кенесары Қасымұлын, Исатай Тайманұлын және басқаларды шабыттандырды.
Сырым Датұлының бейнесі қазіргі Қазақстан үшін ұлттық мүдделерді принципті қорғаудың және әділетсіздікке қарсы тұруға дайындықтың үлгісі ретінде өзекті болып қала береді. Оның есімін көшелер, мектептер, мәдени мекемелер атанған, бұл оның қызметінің ұлттық санаға мәңгілік маңыздылығын куәландырады. Осы кезеңнің тарихын зерттеу қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуын және халық тәуелсіздік жолында жеңіп өткен сын-тегеуріндерді түсінуге көмектеседі. Батыр туралы ес сақтау бостандықтың бағасы мен сыртқы қысым алдында мәдени бірегейлікті сақтаудың маңыздылығы туралы еске салу болып табылады.
