Биолюминесценция дегеніміз не және оны қай жерден көруге болады
Мазмұны
Табиғатта сан алуан қызықты құбылыстар бар, олардың ішінде тірі ағзалардың жұмсақ жарық шығаруы ерекше әсер қалдырады. Әлемнің түрлі аймақтарында өздігінен сәуле беретін жаратылыстар кездеседі, олардың жарқырауы түнгі кеңістікті айрықша мәнерге толтырады. Мұндай құбылыстың табиғатын түсіндіру үшін ғалымдар ұзақ жылдар бойы зерттеу жүргізіп келеді. Қордаланған ғылыми мәліметтер бұл үдерістің қалай жүретінін тереңірек түсінуге жол ашты. Осыған байланысты биолюминесценцияның мәнін және оның қай жерде жиі байқалатынын қарастыруға болады.
Биолюминесцентті жарқыраудың негізі
Кейбір ағзалардың жасушаларында ферменттің әсерінен реакцияға түсетін арнайы қосылыстар болады. Осындай әрекеттесу кезінде фотондар бөлініп, сыртқа жұмсақ жарық шығарады. Бұл реакция төмен температурада өтетіндіктен, энергия айтарлықтай ысырапқа ұшырамайды. Осындай механизм тіршілік иелеріне сыртқы жарық көзін қолданбай-ақ жарық алуға мүмкіндік береді.
Төмендегі тізімге дейін атап өтетін жайт — мұндай қабілет әртүрлі экожүйелерде кездесетін шектеулі топтарға ғана тән.
- қараңғы ортада бағдарлануға қолайлы жағдай туып, әлсіз жарық қозғалыс кезінде кедергілерді анықтауға көмектеседі;
- жыртқышты үркіту мүмкіндігі артады, өйткені күтпеген жарқыл қарсыластың назарын бұзады;
- жұп тарту процесі жеңілдейді, себебі әр түрге тән жарқырау ырғағы даралардың бірін-бірі тануына көмектеседі;
- олжа іздеу тиімдірек болады, өйткені жұмсақ жарық кейбір майда ағзаларды өзіне қарай тартады.
Бұл себептер биолюминесценцияның тіршілік үшін маңызды рөл атқаратынын көрсетеді.
Химиялық үдерістің жұмыс істеу механизмі
Биолюминесценция люциферин мен ферменттің өзара әрекеттесуінен пайда болады. Реакция кезінде жасуша ішінде жылу шығармайтын, бірақ жарық бөлетін құрылым түзіледі. Фотондардың бөлінуі өте жылдам жүреді, сондықтан нәтиже төмен жарықта да айқын көрінеді.
Төменде жарқыраудың негізгі сатылары көрсетілген.
- Люциферин ферментпен әрекеттесіп, тұрақсыз қосылыс түзеді. Ол қысқа уақыт ішінде ыдырап, жарық бөліп шығарады. Мұндай реакция ағза үшін энергияны аз қажет етеді.
- Бөлінген фотондар дене ұлпалары арқылы өтіп, сыртқа жұмсақ жарқырау болып таралады. Әр ағзаның дене құрылысы осы әсердің реңкі мен қарқындылығына ықпал етеді. Соның арқасында әр жаратылыстың жарығы өзіндік сипатқа ие болады.
- Жарқырау қарқындылығы ағзадағы химиялық реакциялардың реттелуіне байланысты өзгереді. Бұл қасиет жарықты түрлі жағдайларда қолдануға мүмкіндік береді. Осылайша биолюминесценция мінез-құлық стратегиясының бір бөлігіне айналады.
Мұндай жүйе тіршілік иелеріне энергияны тиімді пайдаланып, тұрақты жарық шығаруға жағдай жасайды.
Биолюминесценцияны қай жерден көруге болады
Бұл құбылыс әртүрлі ортада кездеседі. Кейбір жаратылыстар су астында жарқыраса, басқалары құрлықта байқалады. Қоршаған орта жарықтың қарқындылығына және ұзақтығына тікелей әсер етеді.
Төменде биолюминесценцияны жиі байқауға болатын негізгі аймақтар көрсетілген.
- Мұхиттың терең қабаттарында күн сәулесі жетпейтін аймақтар бар. Осындай жерде жарық тіршіліктің негізгі белгісіне айналады. Мұнда медузалар, балықтар және ракообраздылар секілді ағзалар ерекше жарқырау арқылы бір-бірімен байланысады.
- Жылы теңіздердің тынық шығанақтарында планктонның жарқыраған толқындары жиі кездеседі. Микроскопиялық ағзалар су қозғалысына жауап беріп, көгілдір реңктегі қысқа жарқылдар тудырады. Туристер кейбір жағалауларда осындай көріністерді тамашалай алады.
- Орманды аймақтардың түнгі бөліктерінде жарық шығаратын қоңыздар жиі ұшырасады. Олардың жарқырауы жұп тарту үдерісінде маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге мұндай ағзалар табиғи түнгі көріністерге ерекше әсемдік береді.
Осы аймақтардың әрқайсысы жарық шығарудың тіршілік үшін қаншалықты маңызды екенін дәлелдейді.
Биолюминесценция табиғаттың ерекше бейімделу тәсілдерінің бірі екенін көрсетеді. Бұл құбылыс химиялық реакциялар мен мінез-құлық ерекшеліктерінің үйлесімін айқын байқатады. Жарық шығару ағзалардың күрделі ортаға бейімделу мүмкіндігін арттырады. Осындай әсерлер арқылы ғалымдар тіршілік тетіктерінің қыр-сырын тереңірек танып, табиғаттағы жасырын үдерістерді зерттеуге жол табады.
