Архимед неге көне дәуірдің ұлы механигі саналады
Мазмұны
Адамзат тарихында өз заманының шегінен шығып, ақыл-ойдың шексіз мүмкіндігін дәлелдеген ұлы тұлғалар аз емес. Солардың ішінде ерекше орын алатыны — Архимед. Ол ғылымның көптеген саласында із қалдырған ғалым ғана емес, тәжірибені теориямен ұштастырған ұлы ойшыл. Архимедтің жаңалықтары механика мен физика ғылымдарының дамуына зор әсер етіп, қазіргі техника мен инженерияның негізін қалады. Оның еңбектері мыңжылдықтар өтсе де өз маңызын жойған жоқ.
Сиракузалық данышпан
Архимед шамамен б.з.д. 287 жылы Сицилия аралындағы Сиракуза қаласында дүниеге келген. Әкесі Фидий астроном болған және баласына жастайынан бақылау мен есептеуге деген қызығушылықты дарытқан. Кейін Архимед білім алу үшін Александрияға барып, Евклид пен Аполлоний еңбектерімен танысты.
Отанға оралған соң ол өмірін ғылымға арнап, математика мен механика саласында теңдессіз жаңалықтар ашты. Замандастары оны тек есепші емес, кез келген табиғи құбылысты түсіндіре алатын ғалым ретінде құрметтеді. Архимед ойлаған идеяларын тек сөз жүзінде емес, нақты құрылғылар арқылы дәлелдеді.
Механика ғылымын өзгерткен жаңалықтар
Архимедтің басты ерекшелігі – теорияны өмірмен байланыстыра білуінде. Ол ашқан заңдар мен жасаған құралдар ғылымды тәжірибемен ұштастырды және адамзатқа көптеген пайдалы жаңалықтар әкелді.
Оның ең әйгілі жетістіктерін былай сипаттауға болады:
- Иін (рычаг) заңын ашу. Архимед алғаш рет иін принципін математикалық түрде түсіндіріп, «Маған тірек нүктесін беріңдер, мен жерді қозғалтамын» деген әйгілі сөзін айтқан. Бұл заң механиканың негізіне айналды және бүгінгі күнге дейін қолданыстан түскен жоқ. Қарапайым күшті дұрыс бағыттап, үлкен жүкті қозғалтуға болатынын ол нақты дәлелдеді.
- Архимед бұрандасын жасау. Бұл құрылғы суды жоғары көтеруге арналған және ежелгі заманда егістік жерлерді суаруда кеңінен қолданылған. Цилиндр ішіндегі спираль тәрізді құрылым суды айналдыра отырып көтереді. Бүгінде бұл әдіс түрлі техникалық салаларда — сорғылар мен салқындату жүйелерінде пайдаланылады.
- Сұйықтықтағы денелердің жүзу заңын табу. «Эврика!» («Таптым!») деген әйгілі айқайымен байланысты оқиға дәл осы жаңалыққа тиесілі. Архимед сұйыққа батырылған денеге жоғары бағытталған күш әсер ететінін, оның шамасы ығыстырылған сұйықтықтың салмағына тең екенін дәлелдеді. Бұл заң кеме жасау мен гидростатика ғылымдарының негізі болды.
- Әскери машиналар ойлап табу. Сиракуза қаласы Рим әскерімен қоршалғанда, Архимед түрлі қорғаныс құрылғыларын жасап шығарды. Олардың қатарында алыстан тас лақтыратын катапульта, ауыр снаряд ататын баллиста және күн сәулесін шағылыстырып, жау кемелерін өртейтін айналы жүйе болған деген деректер бар. Бұл оның инженерлік дарынының айғағы еді.
Архимедтің ашқан жаңалықтары механиканы нақты өмірде қолдануға болатын ғылым деңгейіне көтерді.
Ғылыми әдістің бастауында тұрған тұлға
Архимед өз зерттеулерінде ғылыми әдістің негізгі қағидаларын алғаш болып қолданды. Ол бақылау жүргізіп, теориялық қорытынды жасап, нәтижесін тәжірибемен дәлелдейтін.
Оның ғылыми тәсілін сипаттайтын басты ерекшеліктер:
- табиғат құбылыстарын бақылап, логикалық тұжырым жасау;
- теориялық идеяны міндетті түрде тәжірибемен тексеру;
- әртүрлі құбылыстардың арасындағы ортақ заңдылықтарды іздеу;
- физикалық құбылыстарды нақты сандар мен формулалар арқылы түсіндіру.
Мұндай көзқарас Архимедті қазіргі ғылыми әдістің алғашқы негізін қалаушылардың біріне айналдырды. Кейін Галилей, Ньютон және Декарт сияқты ғалымдар оның еңбектерін дамытып, әлемдік физика мен математиканың іргетасын қалады.
Архимедтің мұрасы және адамзатқа әсері
Архимед есімі ғылымның мәңгілік символына айналды. Ол даңққа ұмтылған жоқ, бар мақсаты – табиғаттың сырын түсіну еді. Аңыз бойынша, Сиракуза жау қолына түскенде Архимед жерге сызған геометриялық пішінді аяқтауға тырысып жатып, жауынгерге: «Шеңберімді бұзба!» деп айтып, сол сәтте қаза тапқан.
Архимедтің еңбектері екі мың жылдан астам уақыт бойы адамзат өркениетінің дамуына ықпал етіп келеді. Оның заңдары мектеп оқулығында оқытылады, ал принциптері қазіргі заманғы техникада кеңінен қолданылады.
Ол ғылым мен тәжірибенің үйлесімін көрсеткен нағыз данышпан болды. Архимедтің жаңалықтары адамның ақылы мен еңбегі табиғат күшін бағындыра алатынын дәлелдеді. Сондықтан ол ежелгі дәуірдің ең ұлы механигі ғана емес, бүкіл адамзат өркениетінің іргетасын қалаған ғалымдардың бірі ретінде тарихта мәңгі қалды.
