Махмұд Қашғари түркі сөздігін қалай жасаған
Мазмұны
Әр халық өз тарихын тек шежірелер мен аңыздарда ғана емес, тілінде де сақтайды. Сөз арқылы ұлттың дүниетанымы, мәдениеті мен рухани мұрасы ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Бұл байлықты жүйелеп, келер ұрпаққа жеткізу – білімді ғалымдардың еңбегі. Осындай тұлғалардың бірі – XI ғасырда өмір сүрген Махмұд Қашқари. Ол түркі тілдерінің тұңғыш сөздігін жасап, түркі өркениетінің тілдік және мәдени қазынасын мәңгілікке қалдырды.
Тарихи кезең және тұлғаның қалыптасуы
Махмұд ибн Хұсайын ибн Мұхаммед әл-Қашқари шамамен 1029 жылы Шығыс Түркістанның маңызды орталығы – Қашқар қаласында дүниеге келген. Ол кезде аймақ Қарахан әулетінің құрамында болатын және түркі мәдениеті өркендеу сатысында тұрған. Көшпелі мен отырықшы өмір салтының араласуы білім мен тілдің дамуына ерекше әсер етті.
Махмұд Қашқари жас кезінен білімге құштар болып, араб және парсы тілдерін үйренді, түрлі аймақтарға саяхат жасап, әртүрлі тайпалардың тілін зерттеді. Ол түркілердің сөйлесу ерекшеліктерін салыстырып, олардың бай тілдік мұрасын бір арнаға тоғыстыру қажеттігін түсінді. Осылайша түркі тілдерінің алғашқы үлкен сөздігін жасау идеясы дүниеге келді.
Ұлы еңбектің мақсаты мен құрылымы
Ғалымның ең танымал еңбегі – «Диуани лұғат ат-түрік», яғни «Түркі сөздерінің жинағы». Бұл еңбек шамамен 1072–1074 жылдары Бағдад қаласында жазылып, халифке ұсынылған. Қашқари бұл кітап арқылы араб оқымыстыларына түркі тілдерінің байлығын және мәдениетін танытуды мақсат етті.
Бұл сөздік тек тілдік анықтама ғана емес, түркілердің тұрмысы мен дүниетанымын қамтитын энциклопедиялық туынды болды. Оның мазмұнына мынадай деректер енгізілген:
- халықтың мақал-мәтелдері мен нақыл сөздері;
- өлеңдер мен жырлардан үзінділер;
- салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар сипаттамасы;
- түркі тайпаларының географиялық орналасуы мен тарихи мәліметтері.
Осылайша Қашқари еңбегі тілтанудан бөлек этнография мен тарих ғылымдарына да үлкен үлес қосты.
Ғылыми жаңалығы мен маңызы
Махмұд Қашқари еңбегі өз дәуірі үшін аса ірі ғылыми жаңалық болды. Ол алғаш рет түркі халықтарының сөздік қорын жүйелеп, олардың өзара туыстығын дәлелдеді. Сөздік арқылы ғалым түркі тілдерінің бір-бірімен байланысын және грамматикалық заңдылықтарын көрсетті.
Ғалымның еңбегіндегі басты жетістіктер мыналар:
- Түркі тілдерінің алғашқы жіктемесін жасау. Қашқари түркі тайпаларының тілдерін географиялық және фонетикалық белгілеріне қарай бөліп, олардың таралу аумағын анықтады.
- Ежелгі грамматикалық құрылымды бекіту. Сөздіктегі мысалдар арқылы ғалым көне түркі тілінің морфологиясы мен синтаксисін нақтылап көрсетті. Бұл деректер қазіргі тілтанушылар үшін баға жетпес материалға айналды.
- Әлем картасын жасау. Еңбекте тюркілер мекендеген жерлерді бейнелейтін дөңгелек карта бар. Ол ортағасырлық география тарихындағы ең көне карталардың бірі ретінде ерекше маңызға ие.
Осы жаңалықтардың барлығы «Диуани лұғат ат-түрікті» тек тілдік еңбек емес, тұтас өркениетті сипаттайтын ғылыми мұра деңгейіне көтерді.
Қазіргі дәуірдегі мұраның мәні
Махмұд Қашқари еңбегі – түркі дүниесінің рухани бірлігінің символы. Оның арқасында көне дәуірдің көптеген сөздері мен ұғымдары сақталып, бүгінгі зерттеулерге негіз болды. «Диуани лұғат ат-түрік» қазіргі уақытта да түркі тілдерін салыстыра зерттеудің басты дереккөзі болып саналады.
Қашқаридың еңбегі тілдің ұлт болмысын сақтаудағы рөлін айқын көрсетті. Ол түркі халқының бірлігін сөз арқылы бекіту идеясын ұсынды. Бұл ой бүгінгі жаһандану дәуірінде де өзектілігін жоғалтқан жоқ.
Махмұд Қашқари – тілге деген сүйіспеншілікті ғылыммен ұштастырған ғұлама. Оның мұрасы түркі өркениетінің рухани тереңдігін паш етеді. Ғасырлар өтсе де, оның еңбегі халықтың жадында сақталып, тіл мен тарихқа деген құрметтің мәңгі нышаны болып қала береді.
