Чарльз Дарвин тіршілік туралы ғылымды қалай өзгертті

Адамзат ежелден тіршіліктің қалай пайда болғанын және оның қалай дамитынын түсінуге ұмтылып келеді. Әртүрлі аңыздар мен діни түсініктерден бастап нақты ғылыми тұжырымдарға дейінгі жол ұзақ әрі күрделі болды. XIX ғасырда бұл ізденістер жаңа бағыт алды — табиғатқа жүйелі түрде қараған ғалымдардың арқасында биология түбегейлі өзгерді. Солардың ішіндегі ең әйгілісі – Чарльз Дарвин. Ол өз еңбектері арқылы тірі табиғаттың даму заңдылықтарын дәлелдеп, адамның табиғаттағы орнын қайта ойлауға себеп болды. Дарвиннің идеялары бастапқыда дау тудырғанымен, уақыт өте келе олар заманауи биологияның берік іргетасына айналды.

Табиғатты түсінудің жаңа кезеңі

Дарвиннің ғылыми жолы «Бигль» кемесімен жасаған бес жылдық саяхатынан басталды. Сол сапар барысында ол өсімдіктер мен жануарлардың сан алуан түрлерін зерттеп, әрқайсысының өмір сүру жағдайын мұқият бақылап жазып отырды. Жиналған мәліметтерді салыстыра отырып, ғалым тірі ағзалар қоршаған орта әсерінен үнемі өзгеріп отыратынын байқады. Осылайша табиғи сұрыпталу туралы ұлы идея туындады.

Дарвиннің ойынша, тіршілік үшін күресте ең бейімделген даралар ғана өмір сүріп, өз белгілерін ұрпағына береді. Бұл қағида оның атақты «Түрлердің шығу тегі» атты еңбегінің өзегіне айналды.

Дарвин теориясының негізгі қағидалары мынадай:

1. Табиғатта әрдайым өмір үшін күрес жүреді. Әр ағза қорек пен мекен үшін таласып, нәтижесінде ең төзімді және икемділері ғана сақталып қалады.
2. Бір түрдің даралары арасында тұқым қуалайтын айырмашылықтар болады. Кейде бұл өзгешеліктер аз ғана болса да, олар тіршілік етуге артықшылық береді.
3. Табиғи сұрыпталу пайдалы белгілерді сақтап, тиімсіздерін жояды. Осы процестің нәтижесінде жаңа түрлер қалыптасады.
4. Барлық тірі организмдер ортақ ата-тектен тараған. Демек, Жердегі бүкіл тіршілік – миллиондаған жылдар бойы дамып келе жатқан біртұтас өмір ағашының тармақтары.

Қоғамның реакциясы мен ғылыми пікірталастар

Дарвиннің еңбегі жарық көрген сәттен-ақ үлкен дау туғызды. XIX ғасырдың адамдары үшін адамның жануарлармен ортақ арғы тегі бар деген ой шектен тыс батыл болатын. Дін өкілдері бұл көзқарасты жоққа шығарса да, көптеген ғалымдар оның еңбегінде табиғи заңдылықты көре білді.

Кейіннен генетика, палеонтология және биохимия салаларындағы жаңалықтар Дарвин теориясын толықтырып, оның дұрыстығын дәлелдеді. ДНҚ құрылымының ашылуы мен мутациялар туралы білім эволюцияның нақты тетіктерін түсіндіруге мүмкіндік берді.

Өмір мен адам туралы жаңа түсінік

Дарвиннің ілімі тек биологияны ғана емес, бүкіл дүниетанымды өзгертті. Ол өмірдің тұрақты емес, үнемі өзгеріп тұратын құбылыс екенін көрсетті. Әрбір түр, соның ішінде адам да, даму мен бейімделу жолында екенін дәлелдеді.

Дарвин идеяларының ықпалы көптеген ғылым салаларында байқалады:

• экологияның дамуы – ағзалар мен орта арасындағы өзара байланысты зерттейтін ғылымның қалыптасуы;
• этологияның пайда болуы – жануарлар мінез-құлқын жүйелі түрде талдау;
• заманауи медицинаның дамуы – вирустар мен бактериялардың бейімделу механизмдерін түсіндіру арқылы жаңа емдеу тәсілдерін табу;
• популяциялық генетиканың қалыптасуы – тұқым қуалайтын белгілердің ұрпақтар арқылы берілуін зерттеу;
• адамның табиғаттағы орны туралы философиялық көзқарастың кеңеюі.

Бұл бағыттардың барлығы Дарвин идеяларын дамытып, бүгінге дейін өз маңызын жоғалтқан жоқ.

Эволюция қағидаларының практикалық маңызы

Дарвин ілімі теориялық деңгеймен ғана шектелмей, практикалық қолданыс тапты. Қазіргі таңда оның қағидалары ауыл шаруашылығынан бастап медицина мен технологияға дейін кеңінен қолданылады.

1. Өсімдік пен жануар селекциясында эволюциялық принциптер өнімді және төзімді түрлерді жасауға мүмкіндік берді. Табиғи сұрыпталуды бақылай отырып, адам қажет қасиеттерді күшейтуді үйренді.
2. Медицинада бактериялардың антибиотиктерге төзімділігін Дарвин теориясы арқылы түсіндіруге болады. Бұл білім дәрі-дәрмек жасауда және инфекциямен күресте үлкен рөл атқарады.
3. Генетика мен биоинженерияда эволюциялық көзқарас мутациялар мен тұқым қуалаушылық процестерін зерттеуге негіз болды. Осы арқылы тұқым қуалайтын ауруларды емдеу жолдары жетілдірілуде.
4. Компьютерлік ғылымдарда табиғи сұрыпталуға ұқсас эволюциялық алгоритмдер күрделі есептерді шешуде қолданылады.

Дарвиннің ойлары биология шеңберінен шығып, адамзат дамуының түрлі салаларына әсер етті.

Чарльз Дарвиннің мұрасы бүгін де өзекті. Ол адамды табиғатты бақылауға ғана емес, оның ажырамас бөлігі ретінде түсінуге үйретті. Ғалымның идеялары тіршіліктің біртұтастығын, өзара байланысын және үздіксіз дамуын айқындады. Дарвиннің еңбегі ғылым тарихындағы ең ірі жетістіктердің бірі болып қала береді және адамзаттың табиғатты тануға деген ұмтылысының символына айналды.