Кенес Нұрпейісов тарихи прозада несімен танымал

Тарихи проза – өткеннің ізімен ғана шектелмейтін, халықтың жадын тірілтіп, ұлттық санаға әсер ететін көркемдік әлем. Қазақ әдебиетінде бұл жанрда терең мазмұнмен, шынайы образдармен, қоғамдық сілкіністердің шындығын жеткізе білген бірегей тұлға – Кенес Нұрпейісов. Ол ұлт руханиятына із қалдырған жазушы ғана емес, тарихи шындықты көркемдік тәсілдермен айта білген үлкен суреткер. Оның шығармалары қазақ даласында болған күрделі кезеңдерді шынайы сипаттап, адам тағдырын заман ағынымен бірге өрбітті. Бұл мақалада жазушының тарихи прозадағы ерекшелігі мен әдебиеттегі орнына тоқталамыз.

Тақырыптық бағыты мен тарихи кезеңі

Кенес Нұрпейісов шығармаларында ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының ең ауыр бетбұрысты сәттері – революция, азамат соғысы және кеңестік жүйенің орнығу кезеңі бейнеленеді. Бірақ ол саясаттың өзіне емес, сол кезеңде өмір сүрген адамдардың жан дүниесіне терең үңіледі.

Оның тарихи прозасындағы маңызды тақырыптар мыналар:

• азамат соғысының қазақ даласына әкелген ауыр зардаптарын суреттеу;
• ескі мен жаңаның арасындағы қақтығысты көрсету;
• ұлттық құндылықтардың күйреуі мен өзгеріске ұшырауы;
• тарихи әділет пен адамгершілікке деген ішкі ұмтылысты бейнелеу;
• рухани күйзеліс пен адамның ішкі арпалысын ашу.

Жазушы тек тарихи деректерді жеткізумен шектелмей, сол заманның адам болмысына тигізген әсерін терең пайымдады.

«Қан мен тер» трилогиясы

Кенес Нұрпейісовтің есімін әдебиетте әйгілі еткен ең басты туындысы – «Қан мен тер» трилогиясы. Бұл эпикалық шығарма қазақ прозасындағы биік көркемдікке қол жеткізген, терең философиялық және әлеуметтік мазмұнмен ерекшеленетін еңбек.

1. «Сұлтанбейбарыс» романы – ауыл тіршілігін, ескі әдет-ғұрып пен феодалдық қатынастарды шынайы бейнелейтін шығарма. Жазушы халықтың ауыр тұрмысын, әділетсіздікке қарсы күресін, ұлттың рухани күйін аша білді.
2. «Сергелдең» – оқиға тереңдеп, кейіпкерлер ішкі арпалысқа түсетін кезең. Мұнда адамдардың болмысы мен ұстанымы қақтығысады, кейіпкерлер моральдық таңдаулар алдында тұрады. Революциялық аласапыранда шын мәніндегі адами бейнелер анық көрінеді.
3. «Күйреу» – трилогияның қорытындысы әрі ең трагедиялық бөлігі. Бұрынғы өмір толық күйрейді, бірақ соның ішінде жаңа сана, жаңа адам қалыптаса бастайды. Бұл – рухани жаңғырудың алғашқы сәттері.

Бұл шығарма қазақ әдебиетінде эпикалық кеңдікті, терең әлеуметтік-психологиялық талдауды дамытты.

Көркемдік ерекшеліктері мен жазушылық стилі

Кенес Нұрпейісов шынайылықты басты қағида етіп ұстанды. Ол өмірді боямасыз, қат-қабат қайшылықтарымен көрсетті. Оның прозасы публицистикалық пафос пен көркем образдың үйлесімі арқылы ерекшеленеді.

Жазушының көркемдік стиліне тән сипаттар:

• табиғат пен уақыт кеңістігін дәл суреттеу;
• кейіпкерлердің жан дүниесіне терең бойлау;
• диалог арқылы ұлттық мінезді ашу;
• біржақты баға бермей, адамды әрекетімен сипаттау;
• эмоционалды әсер мен философиялық тереңдікті қатар беру.

Осы қасиеттер арқылы Нұрпейісовтің кейіпкерлері тек тарихи кезеңнің өкілі емес, жалпы адамзаттық шындықты бейнелейтін тұлғаларға айналды.

Ұлттық әдебиеттегі орны

Кенес Нұрпейісов – тек жазушы емес, тарихи жадты сақтаушы, рухани мұрагер. Оның шығармалары әдеби ғана емес, тәрбиелік маңызы зор, ұлттық болмысты тануға бағытталған дүниелер.

Оның қазақ әдебиетіне қосқан үлесі мынадай:

• прозаның жанрлық аясын кеңейтіп, эпикалық құрылымды жетілдірді;
• тарихи тақырыпты таптаурынсыз, жаңа тұрғыдан суреттеді;
• ұлттық мінезді терең әрі шынайы көрсете білді;
• өткенді еске түсіріп қана қоймай, оны болашаққа сабақ ретінде ұсынды;
• тарихи прозаны көркемдікпен ұштастырып, халық жадын әдеби тілде сөйлетті.

Кенес Нұрпейісов шығармалары бүгін де маңызын жойған жоқ. Себебі ол өткенді ғана емес, қазіргі ұрпаққа қажетті рухани іргетасты сөз арқылы сомдады. Оның прозасы – ел мен жердің шындығы, адамның ар-ұяты мен таңдау еркіндігі туралы терең толғаныс. Сол арқылы жазушы қазақ әдебиетінің алтын қорында айрықша орын алды.