Галдан Цэрэн Жоңғар хандығын қалай күшейтті
Мазмұны
Орталық Азия тарихында ел тағдырына айрықша әсер еткен бірқатар тұлғалар бар. Солардың қатарында Галдан Цэрэннің орны ерекше. Ол билік еткен кезеңде Жоңғар хандығы өз тарихындағы ең қуатты әрі тұрақты мемлекеттердің біріне айналды. Шебер саясаткер, көреген қолбасшы және білікті реформатор ретінде Галдан Цэрэн ішкі тұрақтылықты қамтамасыз етіп қана қоймай, көрші елдермен тепе-тең қарым-қатынас орнатып, хандығын нығайтты. Оның билігі тұсында жүргізілген әскери, саяси және экономикалық өзгерістер Жоңғарияның ұзақ уақыт бойы өңірлік ықпалын сақтап қалуына негіз болды.
Ішкі тұрақтылық пен билікті орталықтандыру
Билікке тақ таласы мен ішкі алауыздықтан кейін келген Галдан Цэрэн ең алдымен мемлекет ішіндегі тәртіп пен бірлікті күшейтуге ден қойды. Хандықтың ішкі тұтастығын сақтау үшін билік құрылымын нақты бекітіп, орталықтың ықпалын арттыру қажет болды.
- бақталастарды биліктен шеттетіп, хандыққа біртұтас басшылық орнатты;
- буддалық дінбасылардың қолдауына сүйене отырып, биліктің заңдылығын нығайтты;
- рулық ақсүйектермен одақ құрып, олардың адалдығы үшін артықшылықтар берді;
- салық жүйесін реттеп, қазынаны тұрақты кіріспен қамтамасыз етті;
- шалғайдағы ұлыстармен байланысты нығайтып, орталықтан басқаруды енгізді.
Бұл қадамдар Жоңғар хандығының ішкі негізін күшейтіп, әрі қарай дамуына берік іргетас қалады.
Әскери жүйені қайта ұйымдастыру
Галдан Цэрэн тұсында Жоңғар әскерінің құрылымы мен жауынгерлік қабілеті айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Цин империясы, қазақ жүздері және хошоудтармен үнемі соғысу жағдайында болған хандыққа жылдам әрі ұтқыр әскер қажет болды.
- Тәртіп пен әскери иерархия орнатылды. Жауынгерлерді дайындауда нақты құрылым мен жауапкершілік жүйесі енгізілді. Басшылыққа қабілетті адамдар таңдалып, тек шыққан тегіне қарай шешім қабылданбады. Бұл тәсіл әскери құрамның сапасын жақсартуға көмектесті.
- Зеңбірек және от қаруын қолдану. Галдан Цэрэн көршілерінен үйренген технологияларды қолдана отырып, өз артиллериясын құруға мән берді. Жергілікті шеберханаларда зеңбіректер мен оқ-дәрі шығару жолға қойылды. Мұндай қару түрлері қорғанысты күшейтіп, шабуылда шешуші рөл атқарды.
- Жылқы әскері жүйеленді. Көшпенділерге тән атты әскер жаңа тактикалармен толықтырылды. Жан-жақты шабуылдар мен тез шегіну арқылы дұшпанға тосын соққылар жасалды. Бұл жорықтар кезінде жеңіске жетудің тиімді құралына айналды.
- Тұрақты жаттығулар мен тексерістер. Әскери оқу-жаттығулар жиі ұйымдастырылып, дайындық деңгейі тұрақты тексеріліп отырды. Әртүрлі құрам арасындағы байланыс нығайтылып, біртұтас әрекет ету қалыптастырылды. Бұл әдіс соғыс шығынын азайтып, жауынгерлік нәтижені арттырды.
Осы шаралар арқасында Жоңғар әскері Галдан Цэрэн тұсында барынша қуатты әрі ұйымдасқан күшке айналды.
Сыртқы саясаттағы шеберлік
Галдан Цэрэн тек жаулап алумен шектелмей, көрші мемлекеттермен тиімді қарым-қатынас орнатуға тырысты. Ол халықаралық қатынастарда тепе-теңдік сақтай отырып, Жоңғарияның ұстанымын бекемдеді.
- Цин империясымен уақытша бітімге келу арқылы шығыстағы қауіптің алдын алды;
- қазақтармен шекаралық қақтығыстарды тежеп, батыс бағытты бақылауда ұстады;
- Тибетпен байланыс орнатып, буддалық бедел арқылы билігін нығайтты;
- орыс саудагерлеріне жол ашып, экономика мен сауданы дамытты;
- әскери жорықтар арқылы көрші тайпаларға күш көрсету саясатын жүргізді.
Осылайша, Галдан Цэрэн әскери қуатпен қатар, дипломатиялық аренада да нәтижелі қадамдар жасай білді.
Экономика мен ресурсты басқару
Хандықтың ұзақмерзімді өмір сүруі үшін тұрақты экономикалық жүйе қажет болды. Галдан Цэрэн көшпелі дәстүр мен отырықшы шаруашылық элементтерін ұштастырып, тиімді басқару жүйесін енгізді.
- Салық пен ясак жүйесін реттеу. Ұлыстарға нақты мөлшерде алым-салық белгіленіп, бюджеттік тұрақтылық қамтамасыз етілді. Түскен қаражат әскерді қамтуға және құрылысқа бағытталды. Бұл билік пен халық арасындағы сенімді арттырды.
- Сауда жолдарын бақылау. Жоңғария Қытай, Тибет және Орта Азия арасындағы тиімді географиялық орналасуын пайдаланды. Галдан Цэрэн керуен жолдарын қорғап, кедендік алымдар арқылы табыс көзін ұлғайтты. Бұл ішкі сауданың дамуына да ықпал етті.
- Қолөнер мен шеберханаларды дамыту. Хандықтың орталығында және ірі ұлыстарда қару-жарақ, тұрмыстық бұйымдар, зергерлік заттар өндірісі жолға қойылды. Бұл сыртқы тәуелділікті азайтып, халықтың әл-ауқатын арттырды. Сонымен қатар шеберлік дағдылары ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырды.
- Көшпелі шаруашылықты тиімді басқару. Жайылым мен мал санына бақылау күшейтіліп, көшу бағыттары үйлестірілді. Әр ру мен тайпаның мүддесі ескеріліп, ішкі қақтығыстар азайды. Бұл азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етті.
Осылайша, Галдан Цэрэн экономикада тұрақтылық орнатып, хандығын қуатты мемлекетке айналдырды.
Галдан Цэрэн — тек өз заманының емес, жалпы аймақ тарихындағы аса көрнекті тұлғалардың бірі. Ол Жоңғар хандығын әскери, саяси және экономикалық тұрғыдан күшейте отырып, оны Орта Азиядағы басты күштердің біріне айналдырды. Билік кезеңінде енгізілген реформалар мен стратегиялық шешімдер мемлекеттің келешегіне берік негіз болды. Галдан Цэрэннің дана саясаты мен қажырлы еңбегі Жоңғар тарихында ең жарқын кезеңдердің бірін қалыптастырды.
