Джон Мейнард Кейнс экономикалық ғылымды қалай өзгертті

Экономикалық теория – тарихи өзгерістер мен жаңа ойлар әсерінен үнемі жаңарып отыратын ғылым. Бір кездері ол формулалар мен абстрактілі болжамдарға негізделген, шынайы өмірге онша жақын емес жүйе ретінде қабылданды. Алайда XX ғасырда бұл түсінік күрт өзгерді. Бұл өзгеріске себепкер болған – британдық экономист, қоғам қайраткері Джон Мейнард Кейнс. Оның идеялары тек кейбір тұстарды толықтырып қоймай, экономиканың мәні мен мемлекет рөлін түбегейлі қайта қарауға жол ашты.

Кейнске дейінгі экономикалық ойлау

Кейнс еңбектеріне дейін экономикалық теория классикалық бағытқа негізделді. Бұл мектеп Адам Смит, Давид Рикардо және Жан-Батист Сэй сынды ойшылдардың көзқарастарына сүйенді. Олардың басты тұжырымы – нарық өздігінен реттеледі, ал мемлекет араласса, бұл процеске кедергі келтіреді дегенге саяды.

Бірақ 1930 жылдардағы Ұлы депрессия бұл тұжырымдардың әлсіздігін көрсетті. Миллиондаған адам жұмыссыз қалды, өндіріс тоқтады, ал нарықтың өздігінен қалпына келу белгілері байқалмады. Осы тұста Кейнстің идеялары нақты шешім ұсынған жаңа бағыт ретінде қабылданды.

Экономиканы өзгертетін негізгі қағидаттар

1936 жылы жарық көрген «Жалпы теория» атты еңбегінде Кейнс экономикалық ойлауда төңкеріс жасады. Ол нарықтық жүйені мүлде жоққа шығармай, оның шектеулерін нақты көрсетіп, мемлекеттің белсенді рөлін алға тартты.

Кейнсиандық теорияның негізін құрайтын қағидаттар мыналар:

• жиынтық сұраныс – жұмыспен қамту мен өндіріс көлемін анықтайды;
• мемлекеттің араласуы экономиканы тұрақтандыруда шешуші рөл атқара алады;
• адамдардың шешімдері әрдайым рационалды бола бермейді;
• еңбек нарығы қысқа мерзімде өздігінен теңдестірілмейді;
• жинақ пен инвестиция өзара тең болу үшін сыртқы ықпал қажет.

Бұл қағидаттар қазіргі көзқараспен қарағанда қарапайым көрінуі мүмкін, бірақ ол заманда олар мүлде жаңа әрі даулы ұсыныс еді.

Кейнстің экономикалық саясатқа әсері

Кейнстің теориясы көптеген елдердің экономикалық саясатына тікелей ықпал етті. Мемлекеттер алғаш рет фискалдық және монетарлық құралдарды ашық қолдана бастады.

1. Фискалдық ынталандыру дағдарысқа қарсы құрал ретінде қолданылды. Кейнс дағдарыс кезінде мемлекеттің шығынын арттырып, экономиканы жандандыру керек деді. Бұл тәсіл әсіресе АҚШ-тағы Рузвельттің «Жаңа бағыты» кезінде сәтті қолданылды.
2. Әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту жүйелері қалыптасты. Экономист толық жұмыспен қамтуды мемлекеттің нақты мақсаты ретінде қарастырды. Осы көзқарасқа сүйеніп, әлеуметтік төлемдер мен жұмыссыздарға арналған бағдарламалар енгізілді.
3. Макроэкономикалық талдаудың жаңа кезеңі басталды. Кейнске дейін экономика тек шағын деңгейде зерттелді. Ол жалпы ішкі өнім, инфляция, жұмыссыздық секілді ұғымдарды экономикаға енгізіп, нақты деректерге сүйенген жүйе құрды.
4. Орталық банктің белсенді саясаты қалыптасты. Проценттік мөлшерлеме арқылы инвестицияны басқару идеясы алғаш Кейнстің еңбектерінде ұсынылды. Осыдан кейін орталық банктер тек инфляцияны бақылап қана қоймай, экономикалық өсуге де жауапты бола бастады.
5. Экономикалық ойда жаңа бағыттар пайда болды. Кейнсиандық мектеп кейінгі теориялардың негізіне айналды. Неокейнсиандық, посткейнсиандық бағыттар оның идеяларын жаңа дәуірге бейімдеді.

Кейнс ұсынған ойлар саясаткерлер мен сарапшыларға экономикалық дағдарыс кезінде әрекет етуге мүмкіндік берді. Ол нарықтық жүйенің әлсіз тұстарын көрсете отырып, мемлекеттің тиімді қатысуын негіздеді.

Кейнс теориясының тәжірибедегі көрінісі

Кейнстік тұжырымдар тек теорияда қалмай, нақты саясатта қолданылды. Әсіресе дағдарыс кездерінде бұл көзқарас маңызды құралға айналды.

• 1930 жылдары АҚШ-та Рузвельт жүргізген «Жаңа бағыт» саясаты – Кейнс идеяларының нақты көрінісі;
• Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Батыс Еуропаны қалпына келтіру де мемлекеттік жоспарлау арқылы жүргізілді;
• 2008 жылғы жаһандық дағдарыс кезінде көптеген елдер Кейнстің ұсыныстарына сүйеніп, ынталандыру шараларын қабылдады;
• COVID-19 пандемиясынан кейінгі экономикалық қолдау бағдарламалары да дәл осы бағытқа негізделді.

Осы мысалдардан байқауға болады – мемлекет белсенді қимылдаса, экономикалық тоқыраудың алдын алуға болады.

Кейнс ұсынған қағидалар экономикалық терминдер мен әдістерді жаңартты ғана емес, бүкіл ұлттардың өмір сүру сапасына әсер етті. Оның идеялары бүгінге дейін өзекті – әсіресе дағдарыс, белгісіздік және жаңа қауіп-қатерлер кезеңінде. Ол экономиканы тек ақша мен сандар жүйесі емес, адам әл-ауқатының тірегі ретінде қарастыру қажет екенін дәлелдеді.