Демокрит атомист ретінде несімен әйгілі

Философия тарихында уақытынан озық ойларымен ерекшеленген көптеген тұлғалар бар. Солардың ішінде ежелгі грек философы Демокрит ерекше орын алады. Ол әлемнің құрылымын таңғаларлық логикамен түсіндіріп, ғылыми дәлдікке жақын ойларын ұсынды. Оның ілімі адамзатқа материя мен қозғалысты түсінудің алғашқы қадамдарын жасады. Философтың есімі болашақ физика мен химия негізін қалаушы ретінде мәңгі есте қалды.

Атомистік теорияның пайда болуы

Демокрит шамамен б.з.д. V ғасырда Абдера қаласында дүниеге келген. Ол философ Левкипптің шәкірті болды, ол алғашқы болып барлық нәрсенің ұсақ бөлшектерден тұратынын ұсынды. Дегенмен, жүйелілікті және логикалық тұтастықты дәл Демокрит берген.

Философтың пікірінше, барлық зат атомдардан — бөлінбейтін және мәңгілік бөлшектерден құралады. Бұл кішкентай элементтер пішіні, реті және орналасуымен ерекшеленеді, ал олардың комбинациялары әлемнің сан алуан құбылыстарын жасайды. Мұндай түсіндіру аңыздардан бас тартып, табиғатты рационалды тұрғыда түсінуге мүмкіндік берді.

Демокрит атомизмі негіздері

Философтың ілімі бірнеше басты қағидаға негізделген, олар кейінгі ғылым дамуына үлкен әсер етті:

1. Барлығы атомдар мен бос кеңістіктен тұрады. Философқа сәйкес атомдар — жалғыз шынайылық. Қалған нәрселер, соның ішінде түстер, дыбыстар мен иістер, сезім мүшелерінің әсерінен пайда болатын қабылдаулар ғана.
2. Атомдар тек пішіні мен орналасуымен ерекшеленеді. Олар дөңгелек, бұрышты, қисық, тегіс немесе тілімделген болуы мүмкін. Сол айырмашылықтар зат қасиеттерін және табиғи құбылыстардың сан алуан түрін анықтайды.
3. Қозғалыс мәңгілік. Атомдар үнемі қозғалыста болады, соқтығысып, жаңа денелер түзеді. Әлемдегі өзгерістер табиғи процесс болып, құдайлардың араласуын қажет етпейді.
4. Әлем шексіз. Демокриттің ойынша, ғалам шекарасыз, ал әлемдер саны шексіз. Кейбірінде тіршілік бар, басқаларында тек бос кеңістік пен хаос қана кездеседі. Бұл болжам қазіргі космологиялық гипотезаларға таңқаларлықтай ұқсас.

Бұл ойлар сол уақыттағы көзқарасты түбірімен өзгертті, өйткені олар әлемнің құдайлық себептерімен емес, табиғи заңдармен түсіндірілуін ұсынды.

Білім мен ғылымға көзқарасы

Философ білімді адамның ең маңызды мақсаты деп санаған. Ол ақыл-ой тек шындыққа жеткізе алатынына сенген. Бақылау, ойлану және тәжірибе — шындықты түсінуге көмектесетін негізгі құралдар.

Демокриттің моральдық принциптерінде шектен тыс құмарлық пен ішкі үйлесім ерекше орын алған. Ол бақытқа тек байлық арқылы емес, жан тыныштығы мен даналық арқылы жетуге болады деп санаған. Бұл идея философтың еңбектерінде ғылыми ой-пікір мен этикалық философияның үйлесімін көрсетеді.

Көрнекті ерекшеліктері:

• табиғи құбылыстарға рационалды көзқарас;
• табиғаттан тыс себептерден бас тарту;
• ғылым мен адам ақылына құрмет;
• ішкі тыныштықты бақыт негізі деп санау.

Осындай көзқарас Демокритті ақыл мен талдаудың шындыққа жетудегі маңызын түсінген алғашқы ойшылдардың бірі етті.

Демокрит идеяларының маңызы

Абдералық философтың ілімі замандастары тарапынан толық түсінілмеген. Көп еңбектері жоғалып кеткенімен, олардың кейбірі кейінгі авторлар — Аристотель, Лукреций және басқалар арқылы сақталып қалған. Дегенмен, дәл Демокрит атомдық физикаға теориялық негіз қалады.

Өлгеннен мыңдаған жылдар өткеннен кейін ғалымдар атомдардың бар екенін дәлелдеп, материяның ұсақ бөлшектерден тұратынын растады. Осылайша, ежелгі болжам ғылыми фактке айналды.

Демокрит тарихта хаос ішінде заңдылықты көре білген адам ретінде қалды. Оның идеялары ғаламның шексіздігі мен материяның материалдық сипаты туралы таңқаларлықтай шынайы болды. Философиясы ойдың күші уақыттан озып, болашақ зерттеушілерге шабыт беретінін көрсететін тамаша мысал болып саналады.