Әл-Бируни ғылым мен мәдениетке қандай үлес қосты
Мазмұны
Адамзат тарихында өз заманының шеңберінен шығып, әлем өркениетіне зор үлес қосқан ұлы ғалымдар аз емес. Сондай алып тұлғалардың бірі – шығыс ғалымы, энциклопедист әрі ойшыл Әл-Бируни. Оның еңбектері ғылым мен мәдениетке орасан зор әсер етіп, бүгінгі күнге дейін көптеген зерттеушілер мен оқырмандарға шабыт сыйлап келеді. Әл-Бирунидің не себепті тарихи тұлғаға айналғанын түсіну үшін оның негізгі ғылыми жетістіктері мен мәдени саладағы еңбектерін егжей-тегжейлі қарастырған жөн.
Әл-Бирунидің ғылымдағы орны мен жаңалығы
Ғалым өзінің сан қырлы талантының арқасында әртүрлі ғылым салаларында терең із қалдырды. Оның зерттеулерінің дәлдігі, объективтілігі және ғылыми тәсілдері бүгінде де жоғары бағаланады.
- астрономия саласында көптеген жаңалық ашып, жұлдыздарды бақылаудың тың әдістерін ұсынды, күнтізбені жетілдіріп, ғаламшарлардың қозғалысын түсіндірді;
- математикада, әсіресе геометрия, тригонометрия мен алгебрада жаңашыл тәсілдер ұсынып, күрделі есептерді шешудің тиімді жолдарын ұсынды;
- физика ғылымында заттардың тығыздығы, қысым, механика және гидростатика бойынша зерттеулер жүргізді, заттың меншікті салмағын анықтау үшін тәжірибелер жасады;
- география саласында көптеген қалалардың нақты координаттарын анықтап, картографиямен айналысты, Жердің құрылысы туралы пікір айтты;
- минералогия мен химия салаларында түрлі заттардың қасиетін зерттеп, металдарды алу және өңдеу әдістерін сипаттады;
- медицинаға байланысты көне авторлардың еңбектерін талдап, дәрі-дәрмектер мен емдеу жолдарын жүйеледі;
- ботаника мен зоологияда өсімдіктер мен жануарлардың қасиеттерін, құрылымын және ерекшеліктерін сипаттаған тізімдер құрастырды;
- метрология саласында өлшем мен таразының стандарттарын жетілдіріп, бұл сауда мен ғылымда үлкен рөл атқарды;
- өлшеуіш аспаптар, астрономиялық құрылғылар мен математикалық құралдарды жасап, ғылымның дамуына сеп болды;
- бақылау, эксперимент және сыни талдау ұстанымдарын негізге алып, заманауи ғылыми әдістің дамуына үлес қосты.
Әл-Бируни әрдайым нақты дәлдікке ұмтылды, әртүрлі дереккөздерді салыстырып, қайшылық болған жағдайда беделді авторлар пікірін де сынға алудан қорықпады.
Мәдениет пен өркениет диалогындағы рөлі
Ғалым таза техникалық мәселелермен ғана шектеліп қоймай, тарих, дін, тіл мен мәдениет салаларына да зор үлес қосты. Оның еңбектерінде халықтар арасындағы өзара түсіністік, мәдени диалог пен дәстүрлерге құрмет ерекше көрініс тапты.
- Әл-Бируни Үндістан тарихы мен мәдениетін терең зерттеп, елге барып, жергілікті халықтың діні, салт-дәстүрі, тілі мен философиясын сипаттаған. «Үнді» атты еңбегі – этнографиялық тұрғыдан теңдессіз еңбек.
- Ол грек, рим, парсы және үнді ғалымдарының еңбектерін аударып, талдау жасап, Батыс пен Шығыс арасындағы ғылым алмасуына дәнекер болды. Осы арқылы Еуропа шығыстың көптеген ғылыми жаңалығымен танысты.
- Ғалым түрлі халықтардың күнтізбесі мен уақыт есептеу жүйелеріне ерекше мән беріп, оларды салыстырып, уақыт ұғымының мәдениетке әсерін көрсетті.
- Өз еңбектерінде Әл-Бируни төзімділік, өзге ұлттардың салты мен тіліне құрметпен қарау, білім мен ағартушылықтың маңызын жиі атап өтеді.
- Дінтану мен филологиядағы салыстырмалы зерттеулері кейінгі гуманитарлық ғылымдардың дамуына негіз болды.
Әл-Бируни тек фактілерді жинақтаған жоқ, әр халықтың ерекшелігін, дүниетанымының терең мәнін түсінуге тырысты және білім – бүкіл адамзаттың ортақ құндылығы деген ойды алға тартты.
Әл-Бирунидің өмір жолы мен ғылыми еңбектері – адамзат өркениетінің дамуына жеке тұлғаның қаншалықты ықпал ете алатынын айқын дәлелдейді. Оның ғылыми адалдығы, жан-жақтылығы және шындыққа ұмтылысы кейінгі ұрпақ үшін зор өнеге. Бүгінгі ғалымдар оның мұрасынан жаңа ойлар мен шабыт алады. Әл-Бируни мұрасы – мәдени әртүрлілікке құрметпен қарау мен ілімге құштарлықтың нағыз жарқын үлгісі.
