Тау жоталары қалай пайда болады және неге миллиондаған жыл қажет

Жер табиғаты өзінің ұлылығы мен алуан түрлілігімен таңғалдырады. Солардың ішінде ең әсерлі құбылыстардың бірі – жазықтардан биікке көтеріліп, ерекше табиғи аймақтар құрайтын таулар. Олардың сұлулығы адамдарға шабыт береді, ал климат пен экожүйеге тигізетін ықпалы орасан зор. Дегенмен таулардың қалай қалыптасатынына және неліктен олардың түзілуіне миллиондаған жылдар кететініне көпшілік үнемі ойлана бермейді. Бұл сұрақтардың жауабы жер қойнауындағы терең процестермен байланысты.

Негізгі фактор – тектоникалық күштер

Таулар литосфералық плиталардың қозғалысы нәтижесінде пайда болады. Жер қыртысының ірі бөліктері бір-біріне соқтығысқанда қатпарлар мен жарылымдар түзіліп, жер беті жоғары көтеріледі.

1. Материктік плиталардың соқтығысуы. Мысал ретінде Үнді және Еуразия плиталарының түйісуі нәтижесінде қалыптасқан Гималайды айтуға болады. Бұл процесс әлі де жалғасуда, сондықтан ол жердегі таулар жыл сайын биіктей түседі.
2. Мұхиттық плиталардың материк астына енуі. Мұндай құбылыс жағалаулар бойында тау тізбектерін қалыптастырады. Оңтүстік Америкадағы Анд таулары осының айқын мысалы болып табылады, онда жанартау белсенділігі мен тектоникалық қысым қатар жүріп, бірегей бедер қалыптастырған.
3. Жер қыртысындағы жарылымдар мен ығысулары. Плиталар түйіскен тұста беткейлер көтеріледі немесе төмен түседі. Осылайша ерекше пішінді және құрылымды тау жүйелері түзіледі.

Бұл құбылыстар өте баяу жүрсе де, құрлықтардың сыртқы бейнесін анықтайды.

Таулардың қалыптасуындағы уақыттың рөлі

Тау жүйелері бір сәтте пайда болмайды, олардың қалыптасуына орасан ұзақ уақыт қажет. Әр кезең жер бетінің өзгеруімен және геологиялық процестердің жинақталуымен сипатталады.

• плиталар арасындағы қысымның жиналуына миллиондаған жылдар кетеді;
• эрозия мен мүжілу бір мезгілде шыңдарды бұзып та, қалыптастырып та отырады;
• климаттық жағдайлар бедердің өзгеру қарқынына ықпал етеді;
• шөгінді жыныстар мен жанартау атқылауынан пайда болған қабаттар біртіндеп жиналып, жаңа құрылым түзеді.

Сондықтан таулар әрқашан өзгеріс үстінде болып, әрбір мыңжылдық өз таңбасын қалдырады.

Таулардың Жер үшін маңызы

Таулар тек әсемдігімен ғана емес, сонымен қатар планета өмірі үшін атқаратын қызметімен де маңызды. Олар климатқа, су қорына және биоалуантүрлілікке тікелей ықпал етеді.

1. Климатты реттеу. Биік жоталар ауа массаларын бөгеп, әр аймақтағы ауа райын қалыптастырады. Егер таулар болмағанда, жауын-шашын мен температура мүлде басқаша бөлінер еді.
2. Таза судың көзі. Әлемдегі ең ірі өзендердің көпшілігі бастауын таулардан алады. Мұздықтардың еруі миллиондаған адамдарды, ауыл шаруашылығын және экожүйелерді сумен қамтамасыз етеді.
3. Сирек кездесетін тіршілік иелерінің мекені. Таулы аймақтарда басқа жерде кездеспейтін өсімдіктер мен жануарлар бар. Мұндай биоалуантүрлілік табиғатты сақтаудың ерекше маңызын көрсетеді.
4. Мәдени және рухани мәні. Көптеген халықтар үшін таулар күш пен беріктіктің нышаны болған. Аңыздар мен дәстүрлерде шыңдар құдайлармен және жерді қорғаумен байланыстырылған.

Сондықтан тау экожүйелерін қорғау адамзат болашағы үшін аса маңызды.

Таулардың пайда болуы жер қойнауындағы тектоникалық күштер мен ішкі энергияға тікелей байланысты. Олардың қалыптасуына миллиондаған жылдар қажет, себебі бұл процесс үздіксіз плиталардың қозғалысымен, бедердің өзгеруімен және табиғи факторлардың ықпалымен өрбиді. Таулар Жерді әсем етіп қана қоймай, климаттық тепе-теңдікті, су ресурстарын және экологиялық тұрақтылықты сақтауға үлес қосады. Олардың шығу тегін түсіну қоршаған ортаның құндылығын тереңірек ұғынуға және табиғатты аялаудың маңызын сезінуге мүмкіндік береді.