Алғашқы жазу жүйелерінің тарихы

Жазу адамзат тарихындағы ең маңызды жаңалықтардың бірі саналады. Ол арқылы адамдар білімді сақтап, тәжірибені ұрпақтан ұрпаққа жеткізе алды. Жазу пайда болғанға дейін ақпарат ауызша таралып, уақыт өте келе мағынасы бұрмаланып немесе ұмытылып кететін. Ал алғашқы жазу жүйелерінің жасалуы адамды мифтер мен ауызша дәстүрден өркениет пен ғылым дәуіріне алып шықты. Жазу тарихы – адамзат ойының дамуы мен білімге ұмтылысының айғағы.

Жазу не себепті қажет болды

Жазу кездейсоқ пайда болған жоқ. Ол қоғамдағы шаруашылық, саяси және мәдени қатынастардың күрделенуімен тығыз байланысты. Адамдарға сауда келісімдерін, заңдарды және діни рәсімдерді нақты белгілермен жазып отыру қажеттілігі туды.

Жазудың пайда болуына ықпал еткен негізгі себептер мыналар:

• астық, мал және қолөнер бұйымдарының есебін жүргізу қажеттілігі;
• діни мәтіндер мен дұғаларды сақтау ниеті;
• билік өкілдерінің бұйрықтары мен келісімдерді алыстан жеткізу талабы;
• ауызша аңыздар мен тарихи оқиғаларды ұмытпай жеткізу мақсаты.

Осылайша, жазу қоғамды ұйымдастыру құралына айналып, ақпаратты сақтаудың сенімді тәсілін қамтамасыз етті.

Шумер сына жазуы – алғашқы жазу жүйесі

Әлемдегі ең көне жазу түрлерінің бірі б.з.д. шамамен 3200 жылы Месопотамия жерінде пайда болды. Оны Тигр мен Евфрат өзендерінің арасын мекендеген шумер халқы ойлап тапқан. Алғашында белгілер нақты заттарды бейнелесе, кейін сөз бен дыбыстарды жеткізуге бейімделді.

1. Алғашқы кезеңде шумерлер пиктограммаларды қолданды. Әрбір белгі белгілі бір затты білдіретін. Мысалы, балықтың суреті «балық» деген ұғымды, ал жұлдыз аспан мен құдайды білдірді. Бұл белгілер балшық тақташаларға үшкір қамыс таяқшамен түсірілді.
2. Уақыт өте келе пиктограммалар қарапайым әрі ықшам белгілерге айналып, сына жазуы қалыптасты. Ол атауын қамыс таяқшаның қалдырған сына тәрізді ізінен алды. Мұндай тәсіл жазуды жеңілдетіп, ақпаратты тез жазуға мүмкіндік берді.
3. Кейіннен жазу жүйесі заттарды ғана емес, дыбыстар мен ұғымдарды да бейнелей бастады. Осылайша, адамзат ойды бейнелер арқылы емес, дыбыстық белгілермен жеткізуді үйренді.

Шумер сына жазуы үш мың жылдан астам уақыт қолданылып, Таяу Шығыстың басқа өркениеттеріне зор әсер етті.

Мысыр иероглифтері – құдайлар мен патшалардың тілі

Шамамен дәл осы уақытта Древний Мысырда да жазу жүйесі қалыптасты. Мысырлықтар жазуды қасиетті өнер деп санап, оны даналық құдайы Тот сыйлаған деп сенген. Олардың иероглифтері мағына мен сұлулықты қатар ұштастырды.

1. Мысыр иероглифтері жеті жүзден астам белгіден тұрды. Кейбірі жеке дыбысты, басқалары бүтін сөзді немесе ұғымды білдіретін. Белгілер тасқа, папирустарға, ағашқа және ғибадатханалардың қабырғаларына ойылып жазылды.
2. Шумерлерден айырмашылығы, мысырлықтар жазуға көркемдік сипат беруге тырысты. Әрбір белгі әсемдік пен реттілікті сақтай отырып орналасқан. Иероглифтер діни мәтіндерде, қабір жазбаларында және патшалық жарлықтарда кеңінен қолданылды.
3. Кейін жазудың жеңілдетілген түрлері – иератикалық және демотикалық жазу жүйелері пайда болды. Олар шаруашылық есеп пен күнделікті хат алмасуда қолданылды.

Мысыр иероглифтері сол дәуірдің мәдениеті мен дүниетанымын бүгінгі ұрпаққа жеткізген баға жетпес мұра болып қалды.

Қытай иероглифтары – ойдың символы

Қытай өркениеті ең ұзақ өмір сүрген және тұрақты жазу жүйесін қалыптастырды. Алғашқы белгілер б.з.д. шамамен 1200 жылы пайда болып, діни болжау рәсімдерінде қолданылған.

1. Ең көне жазбалар тасбақа сауыттары мен жануар сүйектеріне қашалып жазылған. Бұл «болжамдық жазулар» арқылы адамдар рухтардан кеңес сұрап, жауаптарын белгілеген.
2. Кейін жазу мемлекеттік басқарудың маңызды құралына айналды. Біртұтас иероглиф жүйесі әртүрлі диалектідегі адамдарға бір-бірін түсінуге мүмкіндік берді. Бұл Қытайдың мәдени және саяси тұтастығын нығайтты.
3. Қытай жазуы дыбысты емес, мағынаны бейнелейтін белгілерге негізделген. Осы қасиет оның мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сақталуына мүмкіндік берді.

Қытай иероглифтары тек ақпарат жеткізу құралы ғана емес, философия мен өнердің ажырамас бөлігіне айналды.

Алфавит – әмбебап жазу жүйесіне қадам

Белгілік жүйелерден алфавитке көшу адамзат тарихындағы үлкен жаңалық болды. Ол жазуды жеңілдетіп, кез келген тілді нақты әрі жылдам жеткізуге мүмкіндік берді.

Алфавиттік жазу алғаш рет б.з.д. шамамен 1200 жылы Финикия жерінде пайда болды. Ол 22 таңбадан тұрды және әрбір белгі нақты дыбысты білдіретін. Кейін бұл жүйені гректер жетілдіріп, дауысты дыбыстарды енгізді, ал римдіктер одан латын жазуын қалыптастырды.

Алфавиттің басты артықшылығы – қарапайымдылық пен әмбебаптық. Оны үйрену оңай болды, ал қолдану жазудың жаппай таралуына жол ашты.

Жазу тарихы – адамзаттың рухани дамуының көрінісі. Тастан қашалған суреттерден бастап цифрлық әріптерге дейінгі жол – адам ойының, мәдениетінің және тілінің эволюциясы. Алғашқы жазу жүйелері адамзатқа білім мен тарихты сақтаудың, тәжірибені ұрпаққа жеткізудің жолын ашты. Сына жазу, иероглиф немесе алфавит болсын, олардың әрқайсысы өркениеттің дамуына өлшеусіз үлес қосты.