Айсбергтер қалай пайда болады және неге олар қауіпті

Мұхиттар мен теңіздер әлемі құпияға толы. Сол ғажайып құбылыстардың бірі – айсбергтер. Бұл алып мұз таулары өз сұлулығымен, салмағымен және беймәлім мінезімен таңғалдырады. Бір қарағанда олар тыныш әрі қауіпсіз көрінеді, алайда дәл осы тыныштықтың артында үлкен қауіп жатыр. Айсбергтер теңіз көліктеріне, экожүйелерге және адамдарға елеулі қауіп төндіруі мүмкін. Олардың табиғатын түсіну үшін алдымен айсбергтердің қалай пайда болатынын, қалай қозғалып, қалай жойылатынын қарастырған жөн.

Айсбергтердің пайда болу процесі

Айсбергтер мұздықтар теңізге немесе мұхитқа жеткен кезде түзіледі. Уақыт өте келе мұз массасы өз салмағына шыдамай, бөліктерге бөлініп, судың бетіне қалқып шығады. Бұл құбылыс «мұздықтың үзілуі» немесе «кальвинг» деп аталады.

Мұздың бөлініп түскен бөлігі айсбергке айналып, жел мен ағыс әсерінен баяу қозғала бастайды. Мұндай мұз тауларын көбінесе Гренландия, Антарктида және Арктика суларынан көруге болады.

Айсбергтердің басты ерекшеліктері мыналар:

• олардың негізгі бөлігі судың астында орналасады, ал үстінен тек аз бөлігі ғана көрінеді;
• құрылымы көп қабатты мұздан тұрады, онда ауа көпіршіктері мен ежелгі тұнбалар сақталған;
• мұздың тығыздығы теңіз суына қарағанда төмен болғандықтан, ол батпайды, тек қалқып жүреді.

Осындай ерекшеліктер айсбергтерді бір жағынан тұрақты, екінші жағынан қауіпті әрі болжауы қиын табиғи нысанға айналдырады.

Айсбергтердің қозғалысы мен «өмірі»

Айсбергтердің қозғалысы көзге баяу көрінгенімен, олардың бағытын табиғаттың көптеген күші анықтайды. Жел, теңіз ағыстары, судың температурасы мен айсбергтің пішіні оның қозғалысына әсер етеді.

Ғалымдар айсбергтің өмірлік кезеңін бірнеше сатыға бөледі:

1. Мұздықтан бөліну кезеңі. Мұз массасы жарықшақ пайда болған кезде үзіліп, суға түседі. Бұл көбіне жаз мезгілінде орын алады, себебі жылы ауа райы мұзды әлсіретеді.
2. Қалқып жүру кезеңі. Айсберг ашық мұхитқа шығып, бірнеше ай бойы баяу қозғалады. Ол судың температурасына байланысты еріп, көлемін біртіндеп жоғалтады.
3. Жойылу кезеңі. Уақыт өте келе мұз жұқарып, айсбергтің тепе-теңдігі бұзылады. Ол аударылып, бірнеше бөлікке бөлінеді және жылы суда толық ериді.

Кейбір айсбергтер бірнеше ай ғана өмір сүрсе, басқалары жылдап қалқып жүруі мүмкін.

Айсбергтердің қауіптілігі

Көрінісі әдемі болғанымен, айсбергтер теңіздегі ең қауіпті табиғи құбылыстардың бірі саналады. Олардың көлемі мен салмағы орасан, ал басты бөлігі судың астында жасырынған. Бұл жағдай кемелер үшін үлкен қатер туғызады. Тарихтағы ең белгілі мысал – 1912 жылы «Титаник» кемесінің апатқа ұшырауы.

Айсбергтердің қауіпті болу себептері:

• олардың тұрақсыз құрылымы кез келген сәтте аударылуы мүмкін;
• су астындағы бөлігі жүздеген метрге дейін жетеді, бұл кеме қозғалысын қиындатады;
• теңіз тасымалына кедергі келтіріп, кемелердің бағытын өзгертуге мәжбүрлейді;
• еріген кезде судың тұздылығын өзгертеді, бұл теңіз жануарларының тіршілігіне әсер етеді.

Қазіргі уақытта ғалымдар айсбергтердің қозғалысын спутниктер арқылы бақылайды, бірақ олардың нақты бағытын және қашан еріп кететінін болжау әлі де күрделі міндет болып тұр.

Айсбергтер туралы қызықты деректер

Айсбергтер тек мұздан құралған алып құрылым ғана емес, олар Жер тарихының бір бөлігі. Әр мұз қабатында ежелгі атмосфера мен климаттың ізі сақталған.

Міне, айсбергтер туралы бірнеше қызықты мәлімет:

1. Айсбергтің тек 10 пайызы ғана судың үстінде көрінеді. Қалған бөлігі тереңде жасырынып жатады, сондықтан оларды радар мен көзбен көру қиын.
2. Ең үлкен айсбергтердің ауданы кішігірім мемлекеттің аумағындай. Мысалы, 2000 жылы Антарктида жағалауынан көлемі 11 мың шаршы шақырымнан асатын мұз жартасы бөлініп шыққан.
3. Айсбергтер «ән айта алады». Олардың қозғалысы мен судың үйкелісінен төмен жиілікті дыбыс толқындары пайда болады, оны арнайы құралдар анықтай алады.
4. Мұздың түсі оның құрамына байланысты. Егер ауа көпіршіктері аз болса, мұз көгілдір түске енеді, ал көп болса – ақ болып көрінеді.
5. Кейде айсбергтер аударылып кетеді. Мұндай жағдайда бұрын су астында жатқан бөлігі күн сәулесіне шығып, қою көк түске боялады.

Бұл мәліметтер айсбергтердің табиғатын түсінуге және олардың маңызын бағалауға көмектеседі.

Айсбергтер – табиғаттың ғажайып әрі қауіпті туындысы. Олар Жердің климаттық өзгерістерін айқындап қана қоймай, адамзатқа мұхиттағы тепе-теңдіктің қаншалықты нәзік екенін еске салады. Бұл мұзды алыптар бізге табиғаттың күшімен ойнап болмайтынын және оны құрметпен қабылдау қажеттігін дәлелдейді.