Монополиялар бизнестің дамуына қалай әсер етеді

Қазіргі экономика – еркін бәсеке мен нарықтық тепе-теңдікке негізделген күрделі жүйе. Дегенмен шынайы өмірде кейбір компаниялар өз саласында үстемдікке ие болып, бүкіл нарықты бақылауға алады. Мұндай жағдайда бәсекелестік әлсірейді, ал баға мен өндіріс көлемі бірнеше ірі ойыншының шешіміне тәуелді болады. Монополия деп аталатын бұл құбылыс кейде экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етсе де, көбінесе бизнестің дамуын тежейтін факторға айналады.

Монополия ұғымы және оның түрлері

Монополия – белгілі бір тауар немесе қызмет түрін өндіру мен сатуды бір кәсіпорынның немесе компаниялар тобының толық бақылауына алу жағдайы. Мұндай жағдайда нарықтағы бәсекелестер азаяды немесе мүлде болмайды, ал тұтынушының таңдауы шектеледі.

Монополиялардың бірнеше түрі бар, және әрқайсысы экономикалық ортаға әртүрлі әсер етеді:

• табиғи монополия – бәсекенің экономикалық тұрғыда тиімсіз болатын салаларда қалыптасады (мысалы, энергетика, су және газбен жабдықтау);
• мемлекеттік монополия – стратегиялық маңызды бағыттарды мемлекет бақылауда ұстайтын жағдай;
• жеке монополия – ірі корпорациялардың пайда табу мақсатында нарықты өз қолына алуы;
• технологиялық монополия – жаңа инновациялар мен патенттерге иелік ету арқылы пайда болады.

Монополияның кей түрі белгілі бір дәрежеде пайдалы болуы мүмкін, бірақ олардың шектен тыс өсуі бизнестің еркін дамуына кедергі келтіреді.

Монополияның оң әсері

Монополия әрқашан зиянды құбылыс емес. Кейбір жағдайларда ол экономикалық тұрақтылық пен тиімділікті арттыруға мүмкіндік береді, әсіресе ірі инфрақұрылымдық және технологиялық салаларда.

Монополияның оң жақтарын былайша сипаттауға болады:

1. Өндіріс шығындарын азайту және тиімділікті арттыру. Ірі компаниялар ауқымды өндіріс арқылы өнімнің өзіндік құнын төмендетіп, технологиялық жетілдіруді оңай енгізе алады. Мысалы, теміржол немесе энергетика саласында орталықтандырылған басқару жүйесі шығындарды азайтып, тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
2. Инновацияға инвестиция салу. Үлкен қаржылық мүмкіндігі бар корпорациялар ғылыми зерттеулер мен жаңа өнімдер жасауға қаржы бөле алады. «Microsoft» және «Google» сияқты компаниялар осының арқасында заманауи цифрлық технологияларды дамытуға серпін берді.
3. Тұрақтылық пен ұзақ мерзімді жоспарлау. Монополиялық құрылымдар экономикалық дағдарыстарды жеңіл еңсеріп, жұмыс орындарын сақтап қалуға қабілетті. Бұл дамушы елдер үшін әлеуметтік тұрақтылық тұрғысынан маңызды.

Яғни, мемлекет тарапынан дұрыс реттеу жүргізілсе, монополия экономикалық өсудің қозғаушы күшіне айналуы мүмкін.

Монополизацияның кері әсері

Көп жағдайда нарықтың шамадан тыс шоғырлануы кәсіпкерлік белсенділіктің төмендеуіне әкеледі. Бәсекенің болмауы компанияларды жетілдіруге, өнім сапасын арттыруға ынталандырмайды.

Монополияның негізгі теріс салдары мыналарға жатады:

• бағаның жасанды түрде өсуі;
• жаңа кәсіпкерлердің нарыққа ену мүмкіндігінің шектелуі;
• инновацияның баяулауы және өнім сапасының төмендеуі;
• тұтынушы мүддесінің ескерілмеуі.

Мысал ретінде ХХ ғасыр басындағы Джон Рокфеллердің «Standard Oil» компаниясын алуға болады. Ол АҚШ-тағы мұнай нарығының басым бөлігін бақылап, бағаны өз қалауынша белгілеген. Тек үкіметтің антимонополиялық араласуынан кейін ғана нарықтағы тепе-теңдік қалпына келтірілді.

Монополияны реттеу тетіктері

Көптеген елдер монополияның теріс әсерін азайту үшін антимонополиялық заңдар қабылдаған. Мұндай заңдар нарықтағы әділ бәсекені қолдауға және тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған.

Негізгі реттеу тетіктері мынадай:

1. Ірі компанияларды бөлу. Мемлекет қажет болған жағдайда бір корпорацияны бірнеше тәуелсіз компанияға бөлуі мүмкін. Мысалы, 1980-жылдары АҚШ-тағы «AT&T» компаниясы осылай қайта құрылып, нарықтағы бәсеке қайта жанданды.
2. Баға мен тарифті бақылау. Табиғи монополиялар саласында мемлекет бағаны реттеу арқылы тұтынушыларды шамадан тыс төлемнен қорғайды.
3. Шағын және орта бизнесті қолдау. Салық жеңілдіктері мен гранттар беру жаңа кәсіпорындардың дамуына және нарыққа енуіне мүмкіндік жасайды.

Осы шаралардың арқасында мемлекет монополия мен бәсеке арасындағы тепе-теңдікті сақтай алады.

Монополиялар – қазіргі экономиканың ажырамас бөлігі. Олар дұрыс реттелсе, экономикалық тұрақтылық пен инновацияның көзіне айналуы мүмкін. Бірақ бақылаусыз қалған жағдайда монополия әділетсіздік пен тоқырауға жол ашады. Сондықтан ең маңыздысы – билік пен бәсекенің арасындағы тепе-теңдікті сақтау. Тек сол кезде бизнес еркін дамып, қоғам игілігіне қызмет етеді.