Неліктен Сатурнның солтүстік полюсінде алтыбұрышты дауыл бар
Мазмұны
Сатурн – Күн жүйесіндегі ең жұмбақ әрі таңғажайып ғаламшарлардың бірі. Ол ерекше сақиналарымен және атмосфералық құбылыстарымен танымал. Осындай ерекше құбылыстардың бірі – Сатурнның солтүстік полюсіндегі алтыбұрышты дауыл. Бұл ерекше атмосфералық құрылым бүкіл әлемдегі ғалымдар мен астрономияға қызығушылардың назарын аударады. Мұндай ерекше табиғат құбылысының қалай және не себептен пайда болғанын түсіну үшін ғаламшардың атмосфералық жағдайлары мен дауылдың түзілу механизмдерін қарастыру қажет.
Алтыбұрышты дауылдың ашылуы және сипаттамасы
Бұл таңғаларлық құбылысты алғаш рет 1980-жылдары «Вояджер» ғарыш аппараты байқаған. Сол уақыттың өзінде оның ерекше пішіні ғалымдардың таңданысын туғызған еді.
- дауыл Сатурнның солтүстік полюсінде орналасқан және диаметрі шамамен 25 мың шақырымға жететін айқын алтыбұрыш формасына ие;
- оның қабырғаларының сызықтары өте анық, тегіс, бұл оны басқа атмосфералық құбылыстардан ерекшелейді;
- дауыл тұрақты жылдамдықпен қозғалып, бірнеше ондаған жыл бойы пішінін өзгертпейді;
- бұл аймақтағы бұлттардың түсі атмосфера құрамына және маусымдық өзгерістерге байланысты көгілдірден алтын түске дейін өзгереді;
- дауыл планетаның негізгі бұлт қабаттарынан анағұрлым биік орналасқан.
Осындай тұрақтылық пен геометриялық дәлдік басқа ғаламшарлардан әзірше байқалмаған.
Алтыбұрышты дауылдың пайда болуының болжамды себептері
Ұзақ уақыт зерттелгеніне қарамастан, алтыбұрышты дауылдың пайда болу себебі әлі күнге дейін ғылыми талқылаулардың тақырыбы болып отыр. Ғалымдар арасында бірнеше негізгі гипотеза бар:
- Атмосфералық толқындар. Негізгі теориялардың біріне сәйкес, ерекше форма атмосфера қабаттарының әртүрлі жылдамдықпен айналуынан пайда болған тұрақты атмосфералық толқындармен байланысты болуы мүмкін. Мұндай толқындар геометриялық тұрақты құрылымдарды қалыптастырады.
- Қысым айырмашылығы. Басқа бір болжам бойынша, алтыбұрышты форма ғаламшардың әртүрлі ендіктеріндегі қысым мен температура айырмашылығынан туындайды. Осындай жағдайлар алтыбұрыш тәрізді құрылымның қалыптасуына ықпал етеді.
- Құйындар динамикасы. Бірнеше ірі құйындардың өзара әрекеттесуі тұрақты геометриялық формалар, оның ішінде алтыбұрыш қалыптастыруы ықтимал. Бұл мүмкіндікті газды алыптардың атмосферасына қатысты ғылыми модельдер растайды.
- Магнит өрісінің әсері. Кейбір зерттеушілер ғаламшардың магнит өрісі атмосфералық ағымдарға ықпал етіп, осындай тұрақты көпбұрыштардың түзілуіне жағдай жасайды деп санайды. Бірақ бұл болжамның тікелей дәлелдері әзірге табылмаған.
- Терең атмосфералық процестер. Планетаның ішкі қабаттарындағы терең ағындар мен жылу процестерінің әсері де осындай ерекше атмосфералық құрылымның қалыптасуына ықпал етуі мүмкін.
Аталған болжамдардың әрқайсысы дәлелдер келтіреді, бірақ бұл феноменді толық түсіну үшін әлі де зерттеулер қажет.
Сатурн атмосферасының дауылдың пайда болуына ықпал ететін ерекшеліктері
Сатурн атмосферасында осыған ұқсас ерекше құбылыстардың қалыптасуына жағдай жасайтын бірнеше маңызды фактор бар:
- ғаламшардың өте жылдам айналуы қуатты атмосфералық құйындарды тудырады, олар тұрақты пішінді атмосфералық құрылымдарды ұстап тұра алады;
- тығыз әрі қабат-қабат атмосфера әртүрлі биіктікте түрлі жылдамдықпен қозғалатын желдердің пайда болуына ықпал етеді;
- сутегі мен гелийге бай атмосфераның химиялық құрамы бұлттардың түсі мен құрылымын өзгертетін күрделі реакцияларға мүмкіндік береді;
- қатты беткі қабаттың болмауы осындай ауқымды атмосфералық құбылыстардың ұзақ уақыт бойы сақталуына жағдай жасайды;
- қуатты гравитация мен планетаның ішкі жылуы атмосфералық динамиканы күшейтіп, дауылдардың ұзақ уақыт өмір сүруін қамтамасыз етеді.
Атмосфераның осындай сипаттамалары Сатурнды ерекше құбылыстардың пайда болуы үшін мінсіз орта етеді.
Сатурндағы алтыбұрышты дауыл – басқа ғаламшарларда атмосфералық процестердің қаншалықты әртүрлі әрі таңғажайып болатынын көрсететін жарқын мысал. Ұзақ жылдар зерттелгеніне қарамастан, бұл дауылдың көптеген құпиялары ашылмаған күйінде қалып отыр және әрі қарай зерттеуді қажет етеді. Осы ерекше құбылыстың толық зерттелуі ғалымдарға тек газ алыптарының атмосфералық процестерін ғана емес, сонымен қатар табиғаттың негізгі заңдылықтарын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
