Салық жүктемесі дегеніміз не және ол қалай қалыптасады

Мемлекеттік экономиканың тұрақты жұмыс істеуі мен әлеуметтік салалардың қаржыландырылуы салықтар арқылы жүзеге асады. Жиналған қаражат мектеп, аурухана, жол, құқық қорғау және басқа да қоғамдық маңызы бар құрылымдардың қызметін қамтамасыз етеді. Алайда салық мөлшері мен олардың кәсіпкерлікке әсері арасындағы теңгерімді сақтау – экономикалық дамудың маңызды шарты. Сол себепті «салықтық жүктеме» ұғымы бизнестің салықтық ахуалын бағалауда ерекше орын алады. Бұл көрсеткіш арқылы кәсіпорын шығынына салықтардың қаншалықты әсер ететінін анықтауға болады.

Ұғымның мәні мен маңызы

Салықтық жүктеме – заңды немесе жеке тұлғаның табысына шаққандағы төленетін салықтардың үлесін сипаттайтын экономикалық көрсеткіш. Бұл коэффициент елдің салық саясатының тиімділігі мен бизнестің салықтық шығынын анықтауға мүмкіндік береді.

• салықтық жүктеме компанияның немесе азаматтың табысының қандай бөлігінің бюджетке міндетті төлемдер ретінде түсетінін көрсетеді;
• бұл көрсеткіш мемлекеттің фискалдық саясатын бағалауға және артық салық салу қаупін болжауға көмектеседі;
• кәсіпкерлер үшін салық салу режимін таңдауда және қаржы жоспарлауда маңызды көрсеткіш болып табылады;
• макродеңгейде бұл көрсеткіш әртүрлі елдердің салық жүйелерін салыстыруға мүмкіндік береді;
• салықтық жүктеме – тұрақты шама емес, ол кәсіпкерлік саласына, салық режиміне, аймақтық ерекшеліктерге және жеңілдіктерге байланысты өзгеріп отырады.

Осы көрсеткішті дұрыс түсіну кәсіпорын мен мемлекет арасындағы теңгерімді сақтауға көмектеседі.

Салықтық жүктемеге кіретін төлемдер

Шынайы жүктемені есептеу үшін тікелей салықтармен қатар жанама төлемдерді де ескерген жөн. Көптеген кәсіпорындар тек негізгі салықтарға назар аударып, басқа міндеттемелерді ескерусіз қалдырады.

1. Табыс салығы немесе жеке тұлғалардан ұсталатын табыс салығы – салықтық жүктеменің негізгі бөлігі. Бұл төлем таза пайдадан ұсталады.
2. ҚҚС (қосылған құн салығы) – тұтынушы төлейтін жанама салық болса да, оның мөлшері тауардың бәсекеге қабілеттілігіне әсер етеді.
3. Әлеуметтік қорларға аударымдар – зейнетақы, медициналық және әлеуметтік сақтандыру қорларына төлемдер. Олар еңбекақы қорына қосымша салмақ түсіреді.
4. Мүлікке, жерге және көлікке салынатын салықтар – жылжымайтын мүлік, техникасы бар кәсіпорындар үшін маңызды шығыс көзі.
5. Акциздер, экологиялық және утильалым сияқты арнайы алымдар – бұл төлемдер белгілі бір қызмет түрлеріне қатысты қолданылады, мысалы, отын өндіру, қайта өңдеу және тасымалдау.

Осы барлық төлемдерді ескеріп есептегенде ғана нақты салықтық жүктемені анықтауға болады.

Салықтық жүктемені есептеу тәсілдері

Салық жүктемесін есептеудің бірнеше жолы бар. Таңдау мақсатына қарай есеп формуласы да өзгеруі мүмкін.

1. Төленген салықтар мен жалпы кірістің арақатынасы – ең қарапайым әдіс. Бұл салықтардың табыс көлеміне әсерін көрсетеді, бірақ пайда көрсеткіштерін қамтымайды.
2. Салықтар мен таза пайда арақатынасы – пайдалы әдіс, бірақ ол маусымдық немесе уақытша шығындарды ескеруі тиіс.
3. Барлық төлемдерді (федералдық және жергілікті) жиынтық табысқа бөлу – бұл әсіресе ірі компаниялар үшін маңызды көрсеткіш.
4. Бір қызметкерге шаққандағы жүктеме – жұмыс күшінің құнын есептеуде пайдалы. Бұл көрсеткіш әлеуметтік төлемдердің еңбек нарығына әсерін сипаттайды.
5. Салалық орташа көрсеткіштер – бұл әдіс компанияны өз секторындағы ұқсас бизнес құрылымдармен салыстыруға көмектеседі.

Салықтық жүктемені үнемі қайта есептеп отыру өзгерістерге уақытында жауап беруге мүмкіндік береді.

Салықтық жүктеме деңгейіне әсер ететін факторлар

Кәсіпорынның салықтық шығыны көптеген ішкі және сыртқы себептерге байланысты болады. Бұл факторларды дұрыс түсіну салық саласын оңтайландыруға көмектеседі.

• салық салу режимін таңдау – жалпы, жеңілдетілген немесе патенттік жүйе салық мөлшері мен есептеу тәртібін өзгертеді;
• қызмет түрі – кейбір салаларға жеңілдіктер қарастырылған немесе қолдау бағдарламалары ұсынылады;
• тіркелген өңір – арнайы экономикалық аймақтар мен индустриалды аймақтарда жеңілдік мөлшерлемелері қолданылуы мүмкін;
• жұмысшылар саны мен жалақы қоры – көп қызметкері бар кәсіпорындар үшін әлеуметтік аударымдар маңызды фактор;
• субсидиялар, гранттар немесе төлемдерді кейінге шегеру – мұндай мемлекеттік қолдау уақытша болса да, салықтық қысымды азайтады;
• инвестициялық және амортизациялық шегерімдер – бұл құралдар салық салынатын базаны төмендетуге ықпал етеді.

Жоғарыда аталған барлық факторлар әр компания үшін салықтық жүктеменің өзіндік үлгісін қалыптастырады.

Салықтық жүктеме – тек есеп-қисаптағы құрғақ мәлімет емес, ол бизнестің қаржылық тұрақтылығына, даму стратегиясына және тәуекелдерге төтеп беру қабілетіне тікелей әсер етеді. Бұл көрсеткішке мән беру – салықтық жоспарлауда маңызды шешім қабылдаудың негізі. Жүктемені дұрыс есептеп, оны басқаруды үйренген кәсіпорын заңды жолмен шығынды азайтып, табысты ұлғайта алады. Мемлекет пен бизнестің арасындағы ашық, әділетті қарым-қатынас – тұрақты экономиканың кепілі. Сондықтан салықтық жүктеме туралы түсінік кез келген кәсіпкер үшін маңызды әрі пайдалы.