Суасты атқылаулары жаңа аралдарды қалай қалыптастырады
Мазмұны
Әлемдік мұхиттың түбінде адам көзіне көрінбейтін көптеген құбылыстар жүріп жатады. Солардың ішінде ерекше қызығушылық тудыратындары – суасты жанартауларының атқылауы. Бұл құбылыстар теңіз түбінің бедерін өзгертіп қана қоймай, жаңа құрлық бөліктерін де жасай алады. Магма су қабатын жарып шыққанда, табиғатта ғажайып өзгерістер орын алады. Кейде оның нәтижесінде бетіне өсімдіктер мен жануарлар қоныстанатын жаңа арал пайда болады. Осындай процестерді зерттеу Жердің үздіксіз дамуын және оның динамикасын жақсырақ түсінуге мүмкіндік береді.
Суасты атқылау процесі
Суасты атқылау кезінде магма мен газдар теңіз немесе мұхит түбіндегі жарықтар арқылы сыртқа шығады. Жоғары қысым мен температура магманың су бетіне дейін көтерілуіне жағдай жасайды. Бұл құбылыс құрлықтың жаңа бөлігін қалыптастыруға бастайтын тізбекті процестерді іске қосады.
- қызған лава тез суып, қатқан тас қабаттарын түзеді;
- газ көпіршіктері жеңіл бөлшектерді жоғары көтереді;
- жыныс сынықтары кратер маңында жиналады;
- магманың қысымы суасты тауының өсуін күшейтеді;
- бірнеше рет қайталанған атқылаулар бедердің біртіндеп көтерілуіне ықпал етеді.
Осы әрекеттердің нәтижесінде суасты құрылымы биіктеп, ақырында су бетін жарып шыға алады.
Жаңа аралдың пайда болу кезеңдері
Жанартау белсенділігі жалғасқан жағдайда суасты тау жоғарылай береді. Бірте-бірте оның шыңы теңіз деңгейінен көріне бастайды. Бұл үдеріс бірнеше кезеңнен тұрады.
- Теңіз түбінде қатқан лава мен күлден шағын конус түзіледі. Ол әлі судың астында болса да, рельефті өзгертеді. Мұндай түзілімдер суасты жанартаулық құрылыстар деп аталады.
- Атқылаулар қайталанып, конус ұлғая береді. Әрбір жаңа лава қабаты мен күл оның іргетасын нығайтады. Шың су бетіне жақындай түседі.
- Кратер маңындағы су жылудан қайнап, газдардан бұрқылдайды. Бұл жерде бу бағандары мен қою күл бұлттары байқалады. Көбіне су құрамында химиялық өзгерістер жүреді.
- Конустың шыңы теңіз деңгейінен асып шығады. Осылайша жаңа арал түзіледі, ол бастапқыда тек жанартаулық жыныстардан тұрады. Арал әлсіз әрі толқындардың әсеріне оңай ұшырайды.
- Атқылаулар жалғасып, арал нығайған сайын оның тұрақтылығы артады. Құстар қонып, ағындар өсімдік тұқымдарын алып келеді. Осылай табиғи қоныстану басталады.
Әрбір кезеңнің ұзақтығы атқылаудың қуатына және геологиялық жағдайға байланысты өзгеріп отырады.
Тарихтан мысалдар
Ғалымдар байқағандай, суасты жанартаулары талай мәрте жаңа құрлық бөліктерін жасады. Олардың кейбірі сақталып қалды, ал басқалары бірнеше жыл ішінде жойылды.
- Тынық мұхитындағы Тонга архипелагында 2015 жылы Хунга-Тонга-Хунга-Хаапай аралы пайда болды;
- Исландия маңында 1963 жылы Суртсей аралы қалыптасты;
- Жапония жағалауында 2013 жылы Нисиносима аралы пайда болды;
- Жерорта теңізінде уақытша аралдар жиі түзіліп, дауылдардың әсерінен қайта жойылады;
- Гавай аралдарының жанындағы кейбір суасты жанартаулары өсіп, болашақта жаңа аралдарға айналуы мүмкін.
Бұл мысалдар Жер бетінің үнемі өзгерісте екенін және табиғи процестердің қуатты ықпалын айқын көрсетеді.
Суасты жанартауларының атқылауы Жердің келбетін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олар жаңа аралдар жасап, архипелагтарды кеңейтеді және мұхит экожүйелеріне ықпал етеді. Кейбір түзілімдер тұрақсыз болып, тез жойылады, ал басқалары тұрақты аралға айналады. Осындай құбылыстарды түсіну Жер бедерінің өзгермейтін емес, үнемі қозғалыста екенін көрсетеді. Болашақта да мұндай процестер планетамыздың тарихына жаңа беттер қоса бермек.
