Дала бүркіттері туралы 22 қызықты дерек

Жабайы табиғаттың алуан түрлілігі адамды әрдайым таңғалдырады, ал оның ең әсерлі өкілдерінің бірі — жыртқыш құстар. Солардың ішінде дала қыраны ерекше орын алады. Бұл қанатты жаратылыс өзінің ірі көлемімен ғана емес, сонымен қатар мінез-құлқының күрделілігімен, жоғары бейімделгіштігімен және тіршілік стратегиясымен де көзге түседі. Еуразияның кең даласын мекендейтін бұл жыртқыш — еркіндік пен күштің символы ретінде құрметтеледі. Соған қарамастан, көпшілік оның өмірі жайлы толық біле бермейді. Төменде дала қырандары туралы таным көкжиегін кеңейтетін қызықты деректер ұсынылған.

1. Дала қыраны ашық кеңістіктерді мекендейді. Оны Еуропаның шығысынан Моңғолияға дейінгі далаларда, шөлейттерде және жартылай шөлді аймақтарда кездестіруге болады. Қалың ормандардан аулақ жүріп, аңшылыққа қолайлы ашық жерлерді таңдайды.
2. Ересек қыранның қанат жайымы 2 метрге дейін жетеді. Мұндай үлкен көлем оған аспанда қанат қақпай, ұзақ уақыт қалықтауға мүмкіндік береді. Бұл ұшып жүрген кезде энергияны үнемдеуге көмектеседі.
3. Қыраның қауырсыны негізінен қоңыр түсті болып келеді, ал желке тұсы ашықтау болады. Мұндай түс оны құрғақ шөптер мен топырақ арасында жақсы жасырады. Әсіресе күйіп кеткен далада көзге түсуі қиын.
4. Ол көбіне кеміргіштермен, құстармен және жорғалаушылармен қоректенеді. Қорегіне суырлар, қосаяқтар, қояндар мен жыландар кіреді. Аштық кезінде өлекседен де бас тартпайды.
5. Қыраның көру қабілеті өте жоғары. Ол жүздеген метр биіктіктен ұсақ жануарларды оңай байқайды. Бұл қабілеті оған кешкі немесе бұлтты күндері де олжа табуға мүмкіндік береді.
6. Ұясын көбінесе жерге немесе аласа төбелерге салады. Кейде басқа құстардың ескі ұяларын пайдаланады немесе бұта арасындағы шұңқырға жұмыртқасын тастайды. Ұя жасау үшін құрғақ бұтақтар мен шөптерді, кейде сүйектерді де қолданады.
7. Жұмыртқалаған кезде әдетте бірден үшке дейін жұмыртқа салады. Алайда көбіне тек бір балапан аман қалады, себебі күштісі әлсізін ығыстырып жібереді. Бұл құбылыс «сиблицид» деп аталады және көптеген жыртқыш құстарға тән.
8. Жұмыртқаны көбіне аналығы басады, ал аталығы оған жем тасиды. Ұя басып жатқанда аналық орнын тастамай, тұрақты жылылықты сақтап отырады. Бұл балапанның дұрыс дамуына маңызды.
9. Дала қыраны — көшпелі құс. Қысты Оңтүстік Азия, Таяу Шығыс пен Африкада өткізеді. Күзгі көшу кезінде ол 5000 шақырымнан астам жол жүреді.
10. Ұзақ сапар кезінде олар ауада жоғары көтерілу ағыстарын пайдаланады. Бұлшық етті аса қатты күштендірмей-ақ аспанда қалықтауға мүмкіндік береді. Олар ауа толқындарымен еркін сырғанап, жүзгендей әсер қалдырады.
11. Жас қырандар ұядан шыққан бойда қоныс аудара бастайды. Олар жыныстық жетілуге дейін туған жеріне оралмайды. Бұл өзара бәсекелестікті азайтып, таралу аймағын кеңейтеді.
12. Дала қырандары бес жас шамасында жыныстық жағынан жетіледі. Осы кезге дейін олар жалғыз өмір сүреді. Тек осы жасқа жеткенде жұптасуға дайын болады.
13. Бұл құстар өмір бойы бір жұппен бірге болады. Тұрақты жұбын тапқан соң, бірнеше жыл қатарынан сол ұяға қайта оралады. Мұндай тұрақтылық олардың сенімділігін көрсетеді.
14. Түр Халықаралық Қызыл кітапқа енгізілген. Басты қауіптер — тіршілік ету ортасының тарылуы, улану және электр желілерімен соқтығысу. Сонымен қатар, негізгі азық қорының азаюы да қауіп төндіреді.
15. Қырандар электр желілеріне ұшығып, жиі қаза табады. Қанаттарын жайып қонған кезде сымға тиіп кету оқиғалары көп кездеседі. Осы себепті кейбір елдер арнайы қорғаныс құрылғыларын орнатуда.
16. Дала қырандары экожүйеде маңызды рөл атқарады. Олар кеміргіштер санын реттеп, індеттердің таралуын және егістікке зиян келуін болдырмайды. Бұл олардың табиғаттағы орны ерекше екенін дәлелдейді.
17. Қазақстан мен Моңғолияда дала қыраны күш пен тектіліктің символы саналады. Оның бейнесі елтаңбалар мен ұлттық өрнектерде кездеседі. Кейбір халықтарда ол күнмен және аспанмен байланыстырылған.
18. Жас қырандардың қауырсыны ала-құла болады. Уақыт өте келе ол біртекті қоңырға айналады. Бұл орнитологтарға құстың жасын анықтауға көмектеседі.
19. Табиғатта олар 20 жылға дейін өмір сүре алады. Ал қолда ұсталса, өмір жасы 40 жылға дейін ұзаруы мүмкін. Бірақ еркіндіктен айырылған құс аңшылық қабілетін жоғалтады.
20. Кейде олар топтасып жүретін жағдайлар кездеседі. Бұл әсіресе азығы мол аумақтарда немесе көшу кезінде байқалады. Мұндай топтасу уақытша артықшылықтар береді.
21. Ұшу кезінде 60 км/сағ жылдамдықпен қозғалады. Ал төменге құлдилағанда бұл көрсеткіш екі есе артуы мүмкін. Бұл оларды ашық далада ең жылдам жыртқыш құстардың қатарына қосады.
22. Қазіргі заманғы технологиялар арқылы ғалымдар қырандардың көшу бағыттарын спутник көмегімен бақылап отырады. Бұл қауіптерді анықтап, қорғау шараларын әзірлеуге мүмкіндік береді. Әсіресе саны азайып бара жатқан популяциялар үшін бұл өте маңызды.

Дала қырандарының өміріне үңілу бізге табиғаттың күрделілігі мен әсемдігін терең түсінуге көмектеседі. Олардың өміршеңдігі мен экожүйедегі рөлі адамзатқа сабақ боларлық. Мұндай құбылыстарды зерттеу арқылы біз тек білімімізді кеңейтіп қана қоймай, табиғатқа деген жауапкершілігімізді де күшейтеміз. Бұл керемет жаратылысты сақтау – ортақ міндетіміз, себебі әр жоғалған түр – бүкіл Жер планетасы үшін орны толмас шығын.