Плутарх ұлы тұлғалардың шежірешісі ретінде несімен танымал
Мазмұны
Тарих ұлы істерді ғана емес, сол істерді ұмыттырмай, ұрпаққа жеткізген адамдарды да есте сақтайды. Осындай есімдердің бірі — ежелгі грек ойшылы, философ әрі өмірбаяншы Плутарх. Ол тек оқиғаларды баяндап қоймай, солардың артында тұрған адам табиғатын, мінезін, сенімдерін және ішкі қайшылықтарын ашып көрсете білді. Оның шығармалары ғасырлар арасындағы алтын көпірге айналып, тарихты тек деректер тізбегі емес, терең рухани мағынасы бар құбылыс ретінде ұғынуға мүмкіндік берді. Плутарх үшін тұлғаның өмір жолы – мораль мен ақылдың тоғысындағы күрес сахнасы болатын. Ол тарихи бейнелерді ұлықтау үшін емес, адам қандай бола алатынын көрсету үшін жазды.
Балалық шағы мен білім алуы
Плутарх шамамен б.з. 45 жылы Беотия аймағындағы Херонея қаласында дүниеге келген. Бұл өңір ол кезде мәдени орталықтардан алыстау орналасқан болатын.
- Жас кезінен-ақ оның білімге деген құштарлығы ерекше болды. Отбасылық орта мен ұстаздары баланың ғылымға, әсіресе этика, шешендік және әдебиет саласына бейімділігін қолдап отырды.
- Кейін Плутарх Афинаға барып, жоғары білім алды. Ол Платон, Аристотель, стоиктер мен басқа да антикалық философтардың еңбектерін терең меңгерді.
- Ғылым мен философияға сүйене отырып, ол ерте жастан өзін жетілдіруге ұмтылды. Сыртқы атақ-абыройдан гөрі, ішкі рухани тазалық пен парасаттылықты басты құндылық деп білді.
Осы ізденіс оның шығармашылық жолының негізіне айналып, Плутархты жай тарихшы емес, философиялық ойшыл ретінде қалыптастырды.
Өмірбаяндық стиль мен мақсат
Плутархтың ең танымал еңбегі – «Салыстырмалы өмірбаяндар» атты шығарма. Бұл кітапта ол грек пен римдік қайраткерлердің өмірлерін қатар қойып, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерделеген.
- әр тұлғаның биографиясы салыстырумен аяқталып, автор олардың моральдық болмысын талдайды;
- ол оқиғалар мен даталарға ғана емес, кейіпкерлердің шешім қабылдау сәттеріндегі ішкі күйіне баса назар аударады;
- Плутарх жеңістер мен атақтардан бұрын адамның әлсіз тұстары мен адасуларын ашып көрсетуді маңызды деп санаған;
- оның тілі жеңіл, түсінікті, бірақ терең ойға толы болды, сондықтан еңбектері тек білімді қауымға ғана емес, қарапайым оқырманға да жақын еді;
- кейіпкерлер бейнесін шынайы етіп көрсету үшін автор анекдоттар, диалогтар мен тұрмыстық көріністерді кеңінен пайдаланған.
Ол үшін бастысы – адамның қандай соқпақпен жүріп өткенінде, қандай шешім қабылдағанында еді.
Тарихқа деген философиялық көзқарас
Плутарх ешқашан жай ғана оқиғалар шежірешісі болған емес. Оның мақсаты – өткен өмірлер арқылы адамгершілікке тәрбиелеу, жүрек пен сананы ояту.
- Ол адам мінезі мен моральдық қасиеттерін саяси жетістіктен жоғары қойды. Күнделікті өмірдегі әрекеттер – тұлғаның нағыз бейнесін ашатын құрал деп білді.
- Оның еңбектері тәрбиелік мәнге толы. Әрбір өмірбаян – оқырман өз-өзін тануы, ойлануы үшін ұсынылған айна іспетті.
- Бұл жазбалар сырттай тарихи шығармаларға ұқсағанымен, мазмұны жағынан философиялық трактаттарға жақын. Плутарх әдебиет, саясат және моральды шебер тоғыстырды.
- Оның ойынша, өткенді тану – тек білім үшін емес, бүгінгі күнді дұрыс түсіну үшін қажет. Сондықтан автор оқырманды бейтарап бақылаушы емес, ойлы әрі сезімтал бағалаушы болуға шақырады.
Осы тәсілі арқылы Плутарх тек заманының куәгері емес, мәңгілік адамдық құндылықтардың насихатшысы болды.
Кейінгі ұрпаққа ықпалы
Плутархтың шығармалары Орта ғасырдан бастап Қайта өрлеу дәуіріне дейін, одан кейін де әлемдік мәдениетке орасан зор әсер етті. Оның еңбектері философтарға, жазушыларға, саясаткерлер мен ұстаздарға шабыт берді.
- француз философы Мишель Монтень Плутархты өз ойының негізгі тірегіне айналдырған және оны жиі мысалға келтірген;
- Уильям Шекспир бірнеше пьесасына («Юлий Цезарь», «Антоний мен Клеопатра») сюжеттер мен кейіпкерлерді дәл осы еңбектерден алған;
- Ағарту дәуірінің ойшылдары Плутархты парасат пен жанашырлықты үйлестірген азаматтық тұлға ретінде құрметтеген;
- заманауи өмірбаян жазушылар да оның дәстүрін жалғастырып, тек тарихи мәліметпен шектелмей, адамның болмысын ашуға ұмтылады;
- XXI ғасырда да Плутархтың мәтіндері адам табиғатын зерттейтін моральдық эсселер ретінде оқылады.
Оның мұрасы адам мінезі мен таңдау еркіндігіне негізделген сөздің мәңгілік күшін дәлелдейді.
Плутарх ұлы адамдардың өмірбаянын жазып қана қойған жоқ, ол олардың ішкі әлеміне терең бойлап, адамгершілік таңдауларын ұғынуға тырысты. Ол ерлік пен даңқты сипаттаудан гөрі, адамның неге солай әрекет еткенін түсінуді маңызды көрді. Оның еңбектері оқырманды тізбекті оқиғалармен емес, терең оймен баурап, талдау мен сезінуге жетелейді. Сондықтан да оны ғасырлар бойы оқып келеді. Плутарх – тарихшы ғана емес, адамдық болмыс сырын ұқтырған дана тұлға.
