Гераклит көне философияда несімен әйгілі
Мазмұны
Ежелгі дәуірдің философиясы адамзатқа терең ойлы, өз заманының шеңберінен асып түсетін ойшылдарды сыйлады. Солардың арасында ерекше көзқарасымен әрі айрықша стилімен танылған Эфес қаласынан шыққан Гераклит есімі ерекше аталады. Ол өз ойларын жұмбақ, астарлы түрде жеткізуді жөн көріп, кең аудиторияға түсініксіз болудан именбеген. Сол себепті оны кейінгі буындар «Қараңғы философ» деп атады. Гераклиттің көзқарастары антикалық натурфилософияның дамуына зор үлес қосып, болашақтағы диалектикалық ойлаудың негізін қалады. Ендеше, бұл философ несімен ерекшеленді және оның ілімдері неліктен тарихта қалды – осыны қарастырып көрейік.
Дүниенің үнемі қозғалыста болуы туралы ілім
Гераклиттің философиялық тұжырымдарының өзегі – дүниенің тұрақты емес, үнемі өзгеріп тұратыны жөніндегі ой. Ол әлемде ешнәрсе бір қалыпта тұрмайды, барлық нәрсе үздіксіз қозғалыста деп есептеді.
- барлық құбылыс үнемі ағыста болады;
- қарама-қайшылықтар бірін-бірі жоққа шығармайды, керісінше толықтырады;
- тұрақтылық – адам санасының елесі ғана;
- өзгеріс – болмыстың негізі болып табылады.
Ойшыл кейіннен әйгілі болған «бәрі ағады» (гр. «панта рей») қағидасын ұсынды. Бұл оның дүниетанымының негізгі қағидасы ретінде танылды. Ол «Бір өзенге екі рет түсе алмайсың» деп жазды, себебі сол өзен енді бұрынғы емес. Бұл – тек табиғи құбылыс емес, сонымен қатар адамның өмірі мен ішкі болмысы да үздіксіз өзгеріп отыратынын білдіретін терең метафора.
Қарама-қайшылықтар үйлесімі
Гераклиттің пайымынша, әлемнің үйлесімі – бір-біріне қарсы күштердің тартысынан туындайды. Оның философиясында қарама-қайшылықтар жоққа шығарылмайды, қайта біртұтас жүйеге айналады.
- Ыстық пен суықтың арпалысы жыл мезгілдерін қалыптастырады. Егер температураның өзгерісі болмаса, табиғаттың тепе-теңдігі де бұзылар еді.
- Күн мен түннің ауысуы өмір ырғағын белгілейді. Бұл ауысым тіршілік иелерінің табиғи ырғағын реттейді.
- Әділет ұғымы әділетсіздік бар жерде ғана мағыналы болады. Құндылықтардың мәні салыстыру арқылы ашылады.
Бұл ой кейін көптеген философтардың, соның ішінде Платон мен Гегельдің көзқарасына елеулі әсер етті. Гераклиттің қарама-қайшылықтар арқылы әлемді тану идеясы диалектиканың негізіне айналды.
Барлық нәрсенің бастауы – от
Гераклит өзінің ізашарларынан ерекшеленіп, дүниенің негізі ретінде суды немесе ауаны емес, отты таңдады. Оның түсіндіруінше, от – өзгеріс пен қозғалыстың символы.
- от – тұрақты пішіні жоқ элемент;
- жалын – үздіксіз қозғалыстың бейнесі;
- жану процесі – бір қалыптан екіншісіне өту үлгісі;
- от – табиғаттың жаңаруы мен тіршіліктің жалғасуын бейнелейді.
Бұл көзқарас Гераклит философиясына мифтік сипат бергенімен, логикалық тереңдігін жоғалтпайды. Ол отты барша құбылыстың бастау көзі әрі өзгермелі әлемнің көрінісі ретінде қарастырды.
Афоризмдер мен астарлы тіл
Гераклиттің ой айту стилі де өзгеше болатын. Ол тура әрі нақты сөйлеуден аулақ болды, өз идеяларын қысқа, әсерлі әрі мағынасы терең тіркестермен жеткізді.
- ойларын қысқа, нұсқа түрде ұсынды;
- бейнелі сөздер мен астарлы мағына қолданды;
- сөйлемдерге ішкі кернеу мен шымырлық берді;
- оқырманды терең ойлануға итермеледі.
Философтың бұл ерекше стилі оны түсінуді қиындатқанымен, тыңдаушы мен оқырманды ойлануға мәжбүр етті. Гераклиттің мәтіндерін түсіну – нағыз философиялық ізденісті талап ететін үдеріс.
Этикалық ұстанымдары мен адам туралы көзқарасы
Гераклит тек болмыс туралы емес, адам табиғаты мен қоғамның жағдайы жайлы да пікір білдірді. Оның моральдық көзқарасы қатал әрі талапшыл болатын.
- Ол көпшіліктің надандығы мен таяздығын сынға алды. Көп адамдар өмірді ұйқыда жүргендей өткізеді деп есептеді.
- Ақылды және өзіндік ойлай алатын тұлғаларды жоғары бағалады. Адамның шынайы болмысы – оның логосында, яғни санасында деп білді.
- Ішкі үйлесімділік пен өзін-өзі тануға шақырды. Ақиқатты сырттан емес, өз жүрегіңнен іздеу қажет деп үйретті.
Бұл тұжырымдардан Гераклиттің терең адамтанушы әрі өзіндік моральдық философиясы бар екенін көреміз.
Гераклит философиясы тек антикалық дәуірде ғана емес, қазіргі заманда да өзектілігін жойған жоқ. Ол өзгеріс пен қозғалыс идеясын алғашқылардың бірі болып жүйелі түрде қарастырды. Қарама-қайшылықтар арқылы дүниенің үндестігін көрсетуі болашақ ойшылдар үшін тұтас философиялық мектептің іргетасына айналды. Оның отты дүниенің бастауы ретінде қарастыруы – философия мен мифологияны тамаша түрде тоғыстырды. Гераклит адамзат ойының тереңдігі мен күрделілігін паш етіп, өз дәуірінен әлдеқайда озып кеткен дара тұлға ретінде тарихта қалды.
