Бэкон неге ғылыми әдістің атасы

Адамзаттың таным жолы кездейсоқ ойлар мен жорамалдардан дәлелді білімге дейін ұзақ әрі күрделі кезеңдерден өтті. Қоршаған ортаны жүйелі түрде зерттеуге көшу – ғылымның дамуындағы нағыз төңкеріс болды. Бұл өзгерістің бастауында тұрған ірі ойшылдардың бірі – Фрэнсис Бэкон. Ол табиғатты зерттеуде бақылау, тәжірибе мен қисынды пайымдауды басты құрал ретінде ұсынды. Дәл осы жаңашыл көзқарасы үшін Бэкон қазіргі ғылымның негізін қалаушылардың бірі әрі ғылыми әдістің атасы ретінде танылды.

Фрэнсис Бэкон кім және ол неге маңызды

Фрэнсис Бэкон – XVI-XVII ғасырлар тоғысында өмір сүрген ағылшын философы, заңгер әрі саяси қайраткер. Ол тек теориялық ойлармен шектелмей, білім алудың жаңа жолдарын ұсынуға тырысты.

• ол ежелгі авторитеттерге, әсіресе Аристотель мен схоластикаға соқыр еруден бас тартты;
• білімнің мақсаты – адамның өмірін жақсарту деп білді;
• ғылым тек абстрактілі идеялармен емес, тәжірибемен дамуы тиіс деп санады;
• ол шынайы таным тек бақылау мен нақты дерекке сүйенуі керек деп сенді.

Сөйтіп, Бэкон сол кезеңдегі үстемдік еткен дәстүрлі дүниетанымға қарсы шығып, жаңа ғылыми ойлаудың бастамашысы болды.

Бэкон ұсынған қағидалар

Философтың ғылыми әдіске негіз болған идеялары «Жаңа Органон» атты еңбегінде толық сипатталған. Бұл тұжырымдар ғылымның қазіргі формасына тікелей әсер етті. Төменде Бэконның ғылыми әдіске қосқан маңызды ұсыныстары берілген.

1. Барлық білім тәжірибеге негізделуі керек. Бэкон шынайы білім қоршаған ортаны бақылау мен деректер жинау арқылы ғана пайда болады деп есептеді. Ол тек тәжірибеге сүйенген ойдың ғана сенімді болатынын айтты.
2. Шешім шығару кезінде асығыстық болмауы қажет. Адам санасы жиі жаңылысады, сондықтан нақты деректерге сүйенбей, тез қорытынды жасау – қауіпті. Бэкон көптеген тәжірибе мен бақылау арқылы ғана шындыққа жақындауға болатынын дәлелдеді.
3. Индуктивті әдісті қолдану керек. Индукция – жеке байқаулардан жалпы қорытындыға келу тәсілі. Бұл әдіс нақты фактілер негізінде тұжырым жасауға мүмкіндік береді, ал ол дәстүрлі дедукциядан әлдеқайда шынайырақ.
4. Ғылыми таным жүйелі түрде құрылуы тиіс. Бэкон білім алудың құрылымын нақты анықтап берді: дерек жинау, талдау, гипотеза ұсыну, тексеру. Бұл жүйе ғылымдағы тәртіп пен дәлдікті қамтамасыз етті.

Осы принциптер ғылыми әдістің іргетасы ретінде түрлі салада қолданыс тапты.

Оның тәсілдерінің әсері қандай болды

Бэкон зерттеуді теория емес, нақты бақылау мен тәжірибе арқылы жүргізуді ұсынған алғашқы ойшылдардың бірі болды. Оның ойлары ғылымдағы тұтас төңкеріске жол ашты.

• ол эмпирикалық тәсілдің негізін қалады;
• оның идеяларына Ньютон, Локк, Гоббс сынды көрнекті ойшылдар сүйенді;
• ол ғылым тек ақиқатты іздеу ғана емес, адамзатқа пайдалы болуы тиіс деді;
• шынайы білім бірден емес, біртіндеп, кезең-кезеңімен жинақталады деп түсіндірді.

Міне, осы көзқарастар ғылымды мүлде жаңа деңгейге көтеріп, заманауи зерттеу әдістеріне жол ашты.

Ғылыми әдіс атасы атануының себебі

Бүгінде тарихшылар мен ғалымдар Бэконның еңбегін ғылыми әдістің қалыптасуындағы шешуші қадам ретінде бағалайды. Оған бұл атақты бекерден-бекер берген жоқ. Төменде оның бұл атаққа неге лайық екені көрсетілген.

1. Ол ғылыми зерттеудің кезең-кезеңімен жүргізілетін жүйесін алғаш ұсынды. Бұған дейін ғылыми ізденістерде нақты ереже болмаған. Бэкон алғаш рет бақылаудан бастап, дәлелдеуге дейінгі барлық қадамды нақты реттеп көрсетті.
2. Ол бұрынғы философиялық тәсілдердің шынайы өмірден алшақтығын сынға алды. Схоластика логикалық ұғымдармен ғана шектелсе, Бэкон ғылымды өмірмен байланыстыруды басты мақсат етті. Ол шындықты тәжірибе арқылы дәлелдеуді талап етті.
3. Оның ұсынған тәсілі кез келген ғылым саласына жарамды болды. Бэконның әдісі тек жаратылыстану емес, гуманитарлық бағыттағы ғылымдарға да тиімді қолданылды. Бұл – оның ойларының әмбебаптығы мен өміршеңдігін дәлелдейді.

Осы себептер оның ғылыми танымдағы орнын ерекше етеді.

Фрэнсис Бэкон ғылымды негізсіз болжамдардан нақты дәлелдерге сүйенген жүйелі ізденіске бағыттаған бірегей ойшыл болды. Ол тек теория ұсынған жоқ, ғылымның қалай жұмыс істеуі керектігін көрсетіп берді. Оның идеялары ғасырлар өтсе де маңызын жойған жоқ. Бүгінде де ғылыми ізденіс дәл сол Бэкон негізін салған қағидаларға сүйеніп жүргізіледі. Сол себепті оны ғылымның жаңа дәуіріне жол ашқан тұлға деп толық сеніммен атауға болады.