Жер материктері миллиондаған жылдар бойы қалай өзгерді
Мазмұны
Жер тарихында материктер мен мұхиттар тұрақты күйде болған емес. Геологиялық уақыт өлшемімен алғанда, континенттер үнемі қозғалыста болды — бірігіп, қайта бөлініп, мүлде жаңа пішінге ие болып отырды. Бұл үдерістердің артында жатқан негізгі күш – Жер мантиясындағы тектоникалық қозғалыстар. Қазіргі құрлықтар біздің көзімізге таныс күйге бірден келген жоқ. Бұл мақалада материктердің қалай пайда болып, уақыт өте келе қалай өзгергенін, сондай-ақ бұл өзгерістердің биосфера мен климатқа қалай әсер еткенін қарастырамыз.
Ежелгі суперконтиненттер
Ғалымдардың айтуынша, алғашқы құрлық массивтері шамамен 3 миллиард жыл бұрын қалыптаса бастаған. Ол кездегі материктер бүгінгіге қарағанда әлдеқайда өзгеше сипатта болған.
Тарихта маңызды рөл атқарған суперконтиненттер:
- Ваальбара. Бұл Жердегі алғашқы суперконтинент деп есептеледі. Ол шамамен 3,3 миллиард жыл бұрын пайда болған. Африка мен Австралиядағы ежелгі тау жыныстары осы құрылықтың ізін сақтап қалған.
- Ур және Кенорленд. Бұл құрылымдар Ваальбарадан кейін пайда болған және геологиялық тұрғыдан әлдеқайда тұрақты болған. Кенорленд шамамен 2,7–2,1 миллиард жыл бұрын өмір сүріп, көлемі жағынан кең аумақты қамтыған. Оның ыдырауы кезінде жанартау белсенділігі артып, климаттық өзгерістер орын алған.
- Колумбия (Нуна). Бұл суперконтинент шамамен 1,8 миллиард жыл бұрын қалыптасты. Оның құрамына қазіргі Солтүстік Америка, Еуропа, Азия және Австралияның кей бөліктері кірген. Колумбия тау түзілу үдерістерін күшейтіп, Жер бедеріне елеулі өзгерістер әкелді.
Бұл суперконтиненттердің әрқайсысы өз кезеңінде Жердің климатына, тіршілік ету жағдайына және геологиялық белсенділікке айтарлықтай ықпал еткен.
Пангея және оның ыдырауы
Жер тарихындағы ең танымал суперконтиненттердің бірі – Пангея. Ол палеозой дәуірінің соңына қарай пайда болып, Жер бетіндегі барлық құрлықтарды біріктірген.
Пангея шамамен 335 миллион жыл бұрын қалыптасты. Оның түзілуі барысында алып тау жүйелері пайда болып, климаттық белдеулерде үлкен өзгерістер байқалды. Құрлықтың орталық аймақтарында шөлейтті аймақтар таралса, жағалауға жақын бөліктерінде тіршілік өркендеді.
Пангея шамамен 175 миллион жыл бұрын бөлшектене бастады. Бұл үдеріс екі ірі массивтің – Лавразия мен Гондвананың пайда болуына әкелді. Кейіннен олардың да бөлінуі қазіргі материктердің пайда болуына негіз болды.
Қазіргі континенттердің орналасуы
Пангея ыдырағаннан кейін материктер баяу қозғалып, бүгінгі орнын иеленді. Соңғы ондаған миллион жыл ішінде Жер бетінің пішіні литосфералық плиталардың қозғалысы, жанартаулардың атқылауы және эрозиялық үдерістер нәтижесінде өзгеріп отырды.
Соңғы геологиялық кезеңдегі негізгі өзгерістерге мыналар жатады:
- Оңтүстік Американың Африкадан бөлініп кетуі;
- Үнді субконтинентінің солтүстікке қарай қозғалып, Азиямен соқтығысуы нәтижесінде Гималай тауларының түзілуі;
- Австралия мен Антарктиданың ажырауы;
- Гренландияның Еуропа мен Солтүстік Америкадан бөлінуі.
Бүгінгі таңда да континенттер қозғалысын жалғастырып жатыр. Орташа жылдамдық шамамен 2–5 сантиметрді құрайды. Бұл көзге байқалмайтын жылдамдық болғанымен, миллиондаған жыл ішінде елеулі өзгерістерге себепші болады.
Материктердің қозғалу себептері
Литосфералық плиталардың қозғалысына Жер мантиясындағы ішкі үдерістер әсер етеді. Ыстық заттың конвекциялық ағымдары қысым мен кернеу тудырып, плиталарды қозғалысқа келтіреді.
Континенттердің жылжуына ықпал ететін факторлар:
- мұхиттық жоталар астындағы мантияның қызуы мен кеңеюі;
- плиталардың бір-біріне қарай қозғалып, мантияға сіңіп кетуі (субдукция);
- гравитациялық күштердің плита шекараларындағы ықпалы;
- жер қыртысындағы жылу мен қысымның жиналуы.
Осы механизмдер Жер бетінің белсенді әрі өзгермелі болуына мүмкіндік береді.
Биосфераға әсері
Материктердің қозғалысы тек географияға ғана емес, тіршілік әлеміне де үлкен ықпал етеді. Құрлықтардың орын ауыстыруы климатқа, мұхит ағыстарына және тіршілік ету аймақтарына тікелей әсер етеді. Бұл үдерістер кейбір түрлердің көшуіне мүмкіндік берсе, кейбіреулерін оқшаулап, эволюциялық өзгерістерге әкеледі.
Континенттік дрейфтің тіршілік әлеміне әсері:
- Таулы аймақтардың түзілуі климаттық белдеулерге ықпал етеді. Мысалы, Гималайлар Азия құрлығының климаттық құрылымын өзгерткен.
- Материктердің орын ауыстыруы жаңа мұхиттар мен теңіздердің пайда болуына себеп болады. Бұл мұхит ағыстарының бағытына және температураның таралуына әсер етеді.
- Жеке континенттердің оқшаулануы ерекше флора мен фаунаның қалыптасуына ықпал етеді. Австралиядағы эндемикалық жануарлар дәл осы оқшаулану нәтижесінде пайда болған.
- Плиталардың соқтығысуы мен жанартау атқылаулары кей жағдайда жаппай жойылуларға әкелген. Мұндай оқиғалар пермь кезеңінің соңында байқалған.
Яғни материктер қозғалысы тіршілік ортасының өзгеруіне, жаңа тіршілік формаларының пайда болуына және кейбірінің жойылуына түрткі болған.
Материктердің қозғалыс тарихы – бұл Жер планетасының үздіксіз дамуы мен жаңғыруының көрінісі. Әрбір геологиялық кезең жаңа ландшафтар мен климаттық жағдайлардың қалыптасуына себеп болды. Бұл үдерістердің ауқымын түсіну арқылы біз планетамыздың қаншалықты тірі және динамикалық жүйе екенін бағалай аламыз. Ал ең бастысы – қазіргі материктердің орналасуы түпкілікті емес. Болашақта континенттер қайта бірігіп, жаңа суперконтинент түзілуі мүмкін, бұл Жердің эволюциялық тарихындағы жаңа тараудың бастамасы болады.
